Mamatkulov Zayniddinning "fosfor va uning birikmalari"

• TOSHKENT VILOYATI BEKOBOD SHAHAR
• 13-UMUMIY O’RTA TA’LIM MAKTABINING
• KIMYO FANI O’QITUVCHISI
• Mamatkulov Zayniddinning “FOSFOR va UNING BIRIKMALARI”
• Mavzusida tayyorlagan DARS TAQDIMOTI

• MAVZU:FOSFOR VA UNING BIRIKMALARI.
• REJA:
• Fosforning kashf qilinishi
• Fosforning turli allatropik shakllari
• Uning birikmalari

• Fosfor - tartib no’meri 15, atom og'irligi 30,9738, elektron konfigurasiyasi KL 3S23p3. Tabiatda fosfor yagona izotop 31P holida uchraydi. Uning sun'iy radioaktiv izotopi 32P (yarim yemirilish davri 14, 22 kun) nishonli atom sifatida keng qo’llaniladi.

• Fosfor grekcha so’z bo'lib «yorug’lik tashuvchi» demakdir. Fosforning element ekanligini Lavuazye isbot qilgan. Sheyeli 1771 yili fosforni suyakdan ajratib olish usulini kashf qilgan.
• Fosforning yer po’stlogida og'irlik miqdori 8 . 10-2% ni tashkil qiladi.
• Fosforning eng muxim minerallari fosforit Ca3(PO4)2 va apatitlar – Ca3 (PO4)2 . Ca(OH)3 - gidroksil apatit va Ca3(PO4)2 . СaF2 - ftorli apatit, xamda Сa3 (PO34)2 . СaСl2 xlorli apatitdir.

• Fosfor hayvon organizmining nerv, miya, suyak, tish, mushak va boshqa qismlari tarkibiga kiradi. O’simliklar organizmining quruq tarkibiga kiradi. O’simlik organizmining quruq moddasida 0,5-2% fosfor bo'ladi. O’simlik organizmida fosfor «qarigan» barglardan «yosh» barglarga, poyadan urug’ga ko’chib turadi. Odam organizmida 3-4 kg.ga qadar fosfor bo'ladi.

• Fosfor inson organizmining harakatlanishi, oziqlanishida, ko'payishi va nafas olish va fikrlash faoliyatida aktiv ishtirok etadi. Shuning uchun akademik A.Ye.Fersman fosforni «Hayot va tafakkur elementi» deb atagan.
• Tuproqda fosforning miqdori (P2O5 hisobida) 0,05 - 0,2% ga qadar bo'ladi.

• Erkin fosfor kalsiy fosfatni qum ishtirokida elektr pechda ko’mir bilan qaytarish orqali olinadi:
• 2 Ca3(PO4)2+6SiO2+10C --> P4+6CaSiO3 + 10CO.
•  Xosil bo'lgan fosfor bug’lari suv ichida oq fosfor shaklida kondensatlanadi.
• Fosforning uchta allotropik shakl uzgarishlari: oq, qizil, va qora fosforlar ma'lum. Ularning xar biri polimer moddalar bo'lib, xozirgi vaqtda fosforning
• 11 ta modifikasiyasi borligi aniqlangan.

• Oq fosfor suyuq xolatda xam, qattiq xolatda xam P4 tarkibli tetraedrik shaklidagi molekulalar xosil qiladi. P-P bog'lanishning uzunligi 2,21oA ga teng; oq fosforning solishtirma og'irligi 1,8 g/sm3, suyuqlanish xarorati 44oS, qaynash temperatusi 281oS. Oq fosfor juda zaxarli, suvda erimaydi, lekin uglerod (IV) - sulfidda yaxshi eriydi, xavoda oksidlanib alangalanadi, shuning uchun uni suv ostida saqlanadi. U juda sekinlik bilan qizil fosforga aylanadi; bu vaqtda o’zgarish issiqligi ajralib chiqadi: Pok « Pqizil + 4kkal

• Qizil fosforni oq fosforni 400oS da bir soat davomida qizdirish natijasida olinadi. qizil fosfor oq suyuq xolatga aylanmasdan bug’lanib ketadi, uning bug’lari sovuq sirtda kondensatlanib oq fosfor xosil qiladi. qizil fosforning solishtirma og'irigi 2,7 g/sm3. 260o da alanglanadi; CS2 da erimaydi; qizil fosfor 43,1 atm. bosimda 589,5oS da suyuqlanadi. Qizil fosfor xavoda barkaror; suv ichida saqlanmaydi.

• Qora fosfor oq fosforni 220 – 370oS larda juda yuqori bosim ostida sakkiz kun qizdirish natijasida olinadi. Uning solishtirma og'irligi 2,7 g/sm3; 490oS da alangalanadi. CS2 da erimaydi; elektr tokini o’tkazadi (oq va qizil fosfor esa tok o’tkazmaydi).
• Fosfor aktiv metallmas elementdir. P- orbitallar qatnashish bilan amalga oshadigan bog'lanishlar xosil bo'lganda fosfor azotga o'xshash xossalar namoyon qiladi; lekin d - orbitallar qatnashganda esa fosfor bilan azotning ximiyaviy xossalari orasida ancha tafovut vujudga keladi. Fosfor atomi III davrining boshqa elementlari atomlari kabi o'zining elektron orbitallarini kuyidagicha gibridlay oladi;
• KL 3523P3 + energiy KL 3S13p33d1

• Demak, fosforning kovalentligi 3 va 5 ga teng bo'lishi mumkin. Fosforning oksidlanish darajalari +5, +3, +1, 0 va -3 ga teng. Eng barqaror birikmalarda fosfor besh valentlidir. Fosforning valentligi - 3 ga teng bo'lgan birikmalar u qadar barqaror emas; bu jixatdan fosfor azotdan keskin farq qiladi.
• Yuqori haroratlarda (1600oS dan) yuqoridagi fosfor bug’lari asosan P2 molekulalardan iborat bo'ladi. P2 molekulalar xam xuddi N2 molekulalar kabi tuzilishga ega:
• :P P:

• Pastroq haroratlarda esa, fosfor bug`lari tetraedrik shakldagi P4 molekulalardan tuzilgan bo'ladi. Oq fosfor kristallari P4 turkibli molekulalardan iborat. Qizil va qora fosforlar esa P4 molekulalarning polimerlaridan tuzilgan. Oq fosforning ximiyaviy jixatidan aktivligi qizil fosfornikidan yuqori turadi.
• Fosfor havoda ko`zni kamashtiradigan darajada oq – sarg`ish alanga berib yonadi:
•