Mamasoli jumaboyev

Hakim Nazir
( 1 9 1 5 -2 0 0 8 )
H akim N a z ir o ‘zbek b o lalar nasrining o tax o n ijodkor- 
la rid a n b iri, k ich k in to y la rn in g sevim li a d ib id ir. U b o la la r 
u c h u n o ‘n d a n ziyod qissa, ro m a n , pyesa va q a to r h ikoyalar 
yaratdi. „ S o ‘n m as c h a q m o q la r“ , „Y o n a r d a ry o “ , ,,K e n ja to y “ 
qissalari, „ L o c h in q a n o tla ri“ ro m a n i va o ‘n lab h ikoyalari 
k o ‘pgina xorijiy tillarga ta ijim a qilinib, c h e t ellarda h a m o ‘z 
o ‘quvchisini topdi.
Z a h m atk a sh ad ib 1915- yilda T o sh k e n t sh a h rid a m ax sid o ‘z- 
kosib o ila sid a d u n y o g a keldi. O n a si M alik a o tin q o ‘lida 
b o s h la n g ic h m a ’lu m o tn i olg an d an keyin poyabzal fabrikasiga 
ish g a k irib , kasb e g a lla sh b ila n b irg a , k e c h k i is h c h ila r
d o rilfu n u n i (in d u strial te x n ik u m )d a o ‘q ish n i davom ettirdi.
H akim N a z ir bolaligidan kitobga m e h r q o ‘yib, g azeta va 
ju r n a lla r d a b o silg a n m a te ria lla rn i c h a n q o q lik b ila n o ‘qib 
ch iq ard i. Bu qiziqish u ni sobiq „ L e n in u c h q u n i“ („T o n g
y u ld u z i“ ) gazetasi tah ririy atig a b o sh lab keldi. 
1 9 3 4 - 1 9 3 5 -
y illa r d a h a v a s k o r a d ib n in g d a s tla b k i h ik o y a , o c h e r k la r i 
g a z eta d a, „Y osh k u c h “ ju rn a lid a bosilib chiqdi. U jid d iy ro q
a sar yozish u c h u n h ayot taa ssu ro tla rid a n ta sh q a ri, c h u q u r 
nazariy m a ’lu m o t h a m z a ru r ek a n lig in i an gladi. K u n d u z i 
ta h r iriy a tla r d a ish la b tu rib , T o s h k e n t 
D a v la t p e d a g o g ik a
in stitutining til-a d a b iy o t fakultetini m uvaffaqiyatli bitirib chiqdi. 
B iroz vaqt o ‘qituvchilik h am qildi. A m m o adabiy ishga astoydil 
berilgan yozuvchi 1942-yildan b o sh lab , o ‘n b ir yil dav o m id a 
0 ‘zbekiston radiosida b o ‘lim bo sh lig ‘i, bosh m u h a rrir boMib 
ishladi. S o ‘ng badiiy adabiyot nash riy o tid a bosh m u h arrir, 
0 ‘z b e k i s t o n
Y o z u v c h i l a r u y u s h m a s i d a k o t i b ,
a d a b i y
m aslahatchi vazifalarida faoliyat k o ‘rsatdi. M azk u r vazifalarni 
yozuvchi ijodiy ish bilan birga q o ‘shib olib bordi.
184

---

Q u n t, c h id a m bilan o ‘z ustida ishlashi, tinim siz izlanishi 
tufayli H akim N a z ir bo lalar yozuvchisi sifatida kitobxonlarga 
tan ild i. 
1940-yilda „ K e n ja “ (yangi nom i „Q uyosh q a c h o n
tu tila d i? “ ), 1946-yilda „Salim o ta “ n o m li hikoyalari respublika 
tanlovlarida sovrindor b o ‘ldi. 1951- yilda esa M oskvada rus tilida 
ch iq q a n „ М а л ь ч и к и из к и ш л а к а 66 hikoyalar to ‘plam i sobiq 
Ittifoq tan lo v id a m ukofot oldi.
Sevim li y o zuvchim izning dastlabki ijodiy izlanishlari hi- 
k o y a c h ilik d a n b o sh la n g a n . U n in g „Q ish lo q d ag i jiy a n la rim 66 
nom li birinchi kitobi ham hikoyalardan jam langan. H ikoya jan ri 
yozuvchi bilan yosh k ito b x o n lar olam in i b o g 6lashda m u h im
vosita b o ‘ldi. Shu vosita orqali H a k im N a z ir bo lalarn in g boy, 
g o ‘zal, quvnoq, ajoyibotlarga to ‘la dunyosiga kirib bordi. Buning 
n atijasi o ‘la ro q , b ir-b irid a n o 6q im ish li, b o la la rc h a q u v n o q
h ik o y ala ri d u n y o y uzini k o 6rdi. B u lard a k ich k in to y la rn in g
q u v o n ch g a to 6la h is-tu y g 6ulari, o 6qishi, x u lq -o d o b i, kattalarga 
h u rm a ti, m eh n atg a m u n o sa b a ti, m illiy q ad riy atlar o ‘z badiiy 
ifodasini to p d i. Y o zu v ch in in g k ich k in to y lar yoshi, saviyasi, 
ru h iy atin i k o ‘rsatishga alo h id a e ’tib o ri d iq q atg a sazovordir. 
„ Q is h lo q d a g i j iy a n la r im 66 ( 1 9 48), „ B e s h b a h o 66 (1 9 5 5 ),
,,C h o 6l 
h a v o s i66 
( 1 9 5 8 ) , „ Y a x s h i is m 66 ( 1 9 6 2 ), 
„ M e n i
tan iy sizm i?66 (1963), „ B o la jo n larim 66 (1964) n o m li hikoyalar 
t o 6plam lari b irin -k e tin n ash r etilib, b o lalar va o 6sm irlarning 
m a ’naviy m ulkiga aylandi.
H akim N a z irn in g b ir q a to r hikoyalari b o g ‘ch a yoshidagi 
yoki en d ig in a m aktabga qad am q o ‘ygan bo lalar hayotini aks 
e ttirish g a b a g 6ish la n g a n . B uni a d ib n in g „ B ir o g 6iz s o 6z “ , 
„ R a sm li k ito b c h a 66, „ D a v ro n n in g q u s h c h a s i66, „ Q a y sa rg in a
u k a m 66, „Y axshi ism 66, „Ikki o 6r to q “ , „ B u lb u l66, „ Q a n d d o n 66, 
„ Ig n a 66, 
„ B ir tu p g 6o ‘z a 66 kabi hikoyalari m isolida 
ko 6rish
m u m k in . 
B u n d a y h ik o y a la rd a b o la la r o 6rta s id a g i o ‘z a ro
d o ‘stlik, 
a x lo q -o d o b , a ’lo o 6q ish , ja m o a t ish la rid a
faollik
k o 6rsatish, k atta la rn in g yum ushlariga k o 6m aklashish, q u sh la r 
va jo n iv o rla rg a g 6a m x o 6rlik q ilish , o r z u - u m id la r q a n o tid a
y ashash 
y e ta k c h i g 6o y a la r h iso b lan ad i.
B o la la rd a o r z u - u m id , yaxshilik sari in tilish k a tta la rg a
nisbatan k u chliroq boMadi. „Y axshi ism 66 nom li hikoyasida adib 
xuddi shu h a q d a so 6z yuritadi. S hoira en d ig in a birin ch i sinfga 
q a d a m q o ‘ygan. U hali m a k ta b q o n u n -q o id a la rin i yaxshi 
bilm aydi. S h u n in g u c h u n o 6qituvchisi Z u h ra yulduziga raketa
185

---

uchirilganligi t o ‘g brisidagi a x b o ro tn i g az eta d an o ‘qib berganida 
qizcha:
— T opdim ! T opdim ! Topdim!!! — deya ovozining bo rich a 
baqirib yuboradi.
A yon b o ‘lishicha, kuni kecha S h o ira singilchalik b o ‘lib, 
c h aq alo q q a nim a deb ism q o ‘yish m u a m m o b o ‘lib tu rgan ekan. 
S h o irada o rzu -h av as, niyat kuchli. U nga raketa va ayniqsa, 
Z u h ra yulduzi yoqib qoladi. Shu o n d a singilchasiga Z u h ra deb 
ism berish fikri tu g ‘iladi va bu h a q d a u b u tu n sinfga so ‘zlab 
beradi.
B olalarga h a r to m o n la m a t o ‘g ‘ri t a ’lim -ta rb iy a b erish , 
tu sh u n tirish , o ‘rgatish, ularda turli k o ‘n ik m a la r hosil qilish 
k o ‘p jih a td a n kattalarga b o g ‘liq. K ich k in to y larn in g o tax o n adibi 
„B u lb u l" hikoyasida bu m asalaga k atta e ’tib o r beradi. O na 
ta b ia tg a , q u sh larg a g ‘a m x o ‘rlik qilish g ‘oyasi b u a sarn in g
asosini tashkil etadi.
A dibning m aktab yoshidagi bolalarga bag1 ishlab yozgan ju d a
k o ‘p hikoyalari kitobxonni o ta -o n a n i e ’zozlashga, o n a yurtni 
sevishga, m eh n a tk ash boMishga, m a ’lum b ir k a sb -h u n a r egasi 
b o ‘lishga chorlaydi.
„B ir tu p g ‘o ‘za “ nom li hikoyasida yosh q a h ra m o n la m in g
xalq boyligiga b o ‘lgan m u n o sab atlari g ‘oyat hayotiy detallar, 
jo n li, q iziq arli v o q e a la r aso sid a ifoda etilad i. 
B o lalarn in g
o ‘y in q aro q lig i tu fayli K a rim n in g sigiri b o ‘sh a lib , b ir tu p
g‘o ‘zani p a y h o n qilishi h a m m a n i tashvishga soladi. Y ozuvchi 
shu voqea vositasida y o shlarning xalq m ulkiga b o ‘lgan m u n o - 
sabatlarini tasvirlaydi.
H akim N a z irn in g u m u m in so n iy va m illiy qadriyatlariga 
b a g ‘is h la n g a n 50 d a n o r ti q a s a r la r in i a y tis h m u m k in . 
S hulardan 7 tasi bolalar va o ‘sm irlar u c h u n yozilgan qissalar 
b o ‘lib, m u a llifn ip g b irin c h i qissasi „ K o ‘k o ro l c h ir o q la r i"
(1954) qishloq h ayotida yuz bergan qiyinchiliklarni yengishda 
o ta-o n a la rg a k o 'm a k k o ‘rsatgan b o lalar haqida. A sarda ularning 
m e h n a t d a p i s h i b - c h i n i q i s h l a r i , o r a l a r i d a g i d o ‘s tl i k n in g
toblanishi aks e ttirilad i. Bu qissani m u allif k ito b x o n lar talabi 
asosida qayta ishlab, 1957-yilda „ S o ‘n m as c h a q m o q la r" nom i 
bilan n a sh r e ttird i.
H akim N a z irn in g „Y o n a r d a ry o " (1966) qissasi o ‘zbek 
bolalar adab iy o tin in g o ‘sha yillardagi katta y u tu g ld ir. G a z c h ila r 
hayoti m an z a ra la rin i yorqin b o ‘y o q lard a gav d alan tirg an bu
186

---

asarda Q izilqum sahrosida m e h n a t qilgan kishilarning jaso rati, 
ro m a n tik hayoti, q ah ram o n lig i h a m d a b ir-biriga m ehribonligi 
badiiy ifodasini to p g an . A sarda voqea o ‘n ikki yoshli o ‘quvchi 
D a m ir tilidan hikoya qilinadi. O ilada boia tarbiyasi, b u n d a o ta- 
o n a n in g tu tg an roli k o ‘rsatiladi.
Y ozuvchining ,,K e n ja to y “ (1976) qissasida h u n a r m aktabi 
o ‘quvchilari hay o tin in g qiziqarli va jo z ib a d o r aks ettirilishi 
o ‘sm irlarda ishchi kasbidan faxrlanish tu y g ‘usini tarbiyalashga 
xizm at qiladi.
„ T o h ir-Z u h ra “ (1985) qissasidagi bosh g‘oya hayotga endigina 
qadam q o ‘yayotgan balogbat yoshidagi o ‘spirin bilan qizaloqning 
yosh qalblarida tug‘ilmish ilk sevgi kechinm alariga qaratilgan, 
ularning yoniq iztiroblari tasviriga keng o ‘rin berilgan.
„ D a d a m n i to p ib b e rin g lar“ (1991) qissasida esa b ir d e h q o n
oilasi boshiga tu sh g an n o haqlik fojiasi k ich k in to y n azari orqali 
tasvirlanib, u larn in g ongi va ruhiyatiga yetkazilgan salbiy t a ’sir 
b adiiy tah lil etilganini k o ‘ram iz va yosh q a h ra m o n la r bilan 
birga iztirobga tusham iz.
H ak im N az irn in g ,,O q fo tih a “ xotira-qissasi esa bolalik 
sarguzashtlariga bagM shlangan. M u a llif u sh b u kito b d a bezov- 
talik, g ‘ulg‘ula, hayajonlarga to ‘la bolalik c h o g ‘larida k o ‘rgan- 
kech irg an larin i jo n li lav h alarda hikoya q iladi, kichikligida o ta - 
o n a sid a n olgan ilk insoniy saboqlari u c h u n ularga m in n a t- 
d o rch ilik izh o r etadi.
Y o zu v ch in in g d ra m a tik a sarlarid a n „ C h ira n m a g ‘oz — 
h u n a rin g o z “ nom li pyesasi u zoq yillar yosh to m o sh a b in la r 
tea tri sah nasida q o ‘yilib, b o lala r k o ‘nglini xu sh n u d etdi.