Mamasoli jumaboyev

YOLG‘ONCHI
(Arman xalq ertagi)
Bir bor ekan, bir yo‘q ekan, bir podsho b o ‘lgan ekan. 
K unlarning birida u har tom onga jarchilar yuboribdi. U lar 
xalqqa shunday xabar qilibdilar:
— O dam lar-u odam lar, kim da-kim yo lg ^ n ch ilik d a g‘olib 
chiqsa, podshohim iz unga oltin olm a beradilar!
Podshoning huzuriga har yoqdan odam lar kela boshlabdi. 
Shahzodalar, vazir-u nozirlam ing bolalari va boshqalar kelibdi. 
A m m o kelganlaming hech biri podsho ko‘nglini ovlay olmabdi.
Bir kuni podsho huzuriga bir kam bag‘al kosib katta xum 
ko‘tarib kelibdi.
— Senga nim a kerak? — deb so‘rabdi podsho.
— Assalomu alaykum , podshohi olam , — debdi kosib. — 
M en o ‘z haqim ni olgani keldim: siz m endan bir xum oltin 
qarzdorsiz-ku.
— Yolg‘on, — debdi podsho. — M en sendan hech narsa 
qarzd or em asm an.
— Yolg‘onm i? U nday b o ‘lsa, o ‘sha oltin olm ani m arham at 
qilib menga bersinlar.
Podsho uning ayyorligini sezib, o ‘zini go‘llikka sola bosh­
labdi.
— Yo‘q, aldayotganing yo‘q.
— A ldam ayotgan b o ‘lsam , unda qarzingizni be ring. 
Podsho kosibning yutganini tan olib, bir o g ‘iz ham
gapirm ay, oltin olm asini unga bergan ekan.
Bu davr bolalari maktabga bora- 
Maktab yoshidagi kichik 
digan? 
olzlari m u staq ii ravishda
рИ aH? rga 
T i r
o z m i-k o ‘pm i k ito b lar o ‘qiydigan 
etiladigan ertaklar 
, 
• 
j
 
u 
jm
 
,
darajada bo ladilar. Ularga о qish
uchun tavsiya etiladigan ertaklam ing ham ko‘p qismi ona- 
V atan, tabiat, axloq-odob, m ehnat, o ‘qish haqida b o ‘lishi 
talab etiladi. „Z um rad va Q im m at“ , „O ltin tarvuz“ , „D ehq on
bilan ayiq“ , ,,H aqqush“ (tojik xalq ertagi), ,,D an ak “ (qirg‘iz 
xalq e rta g i), „K u c h va to p q ir lik “ (latish xalq e rta g i), 
, , 0 ‘tinchi yigit“ , „B o‘ri bilan echki“ singari ertaklar kichik 
m aktab yoshidagi bolalar sevib o ‘qiydigan asarlardir.
Bu yoshdagi bolalarga k o ‘proq ig‘vo, g ‘iybat, m u n o - 
fiq lik d an yiro q b o ‘lgan e rta k la r y o q ad i. N eg ak i, c h in ,
52

---

m ukam m al tarbiyali bola boshqalarga ozo r yetkazm asligi, 
ta k a b b u r lik q ilm a s lig i, h e c h k im g a p a st n a z a r b ila n
qaram asligi, rostgo‘y b o ‘lishi lozimligini kichkintoylar avval 
tavsiya etilgan ertaklar orqali bilib olishgan. Yaxshi bola o ‘zidan 
kattalarga hurm atli, kichiklarga shafqatli va m arham atli, kular 
yuzli, shirin so‘zli, xushm uom ala b o ‘lishi lozimligi ularga 
m a ’lum. C hinakam inson va’dasiga vafo qiladi, om onatga 
xiyonat qilmaydi. Ig‘vo, g‘iybat, m unofiqlikdan o'zini saqlaydi. 
O ta-onasining hurm atini bajo keltiradi. Q arindosh-uruglariga 
m ehribon, m ehr-oqibatli bo'ladi. Y om on y o llard an , yaramas 
ishlardan, nojo‘ya harakatlardan o ‘zini saqlaydi. M ana shularga 
o ‘xshash go‘zal xislatli bolalarni el sevadi, e ’zozlaydi. „Zum rad 
bilan Q im m at“ ertagidagi Zum rad xuddi shunday fazilatlarga 
ega obrazlardan biridir.
Zum rad xalq orzu qilgan, e ’zozlagan qizlarning yorqin 
tim so li. 
B ugungi q iz a lo q la r erta k d ag i Z u m ra d d a n ibrat 
olishlari, unga o ‘xshagan chiroyli, odobli, m uloyim , aqlli, 
m ehnatsevar boMishlari lozim. Q arang, yo‘lda lolalar, rang- 
barang gullar uni ko‘rib boshlarini egib, salom berarkanlar. 
Z um rad m aysalar ustida o ‘tirib dam olganida gullar uni 
olqishlar, bulbullar quvonib, q o ‘shiqlar aytib berar ekanlar. 
X o ‘sh, b u n d a y m a q to v , b u n d a y e ’zoz qaysi q iz alo q q a 
yoqmaydi! H am m aga yoqadi. Bunga muyassar b o ‘lish uchun 
esa, halol inson boMish, kattalarning, ota-onalarning, m ual- 
lim larning o ‘git-nasihatlariga qattiq amal qilish kerak. Ana 
o 'sh an d ag in a xuddi Z um rad kabi m ol-u davlatga, sh o n - 
sharafga, hurm atga sazovor b o ‘lish m um kin.
Zum rad aslida kirn? U bir o ‘gay ona q o ‘lida so‘kish, 
qarg‘ish eshitib bir burda nonga m uhtoj b o ‘lib yurgan qizcha. 
Zum rad el sevadigan darajada chiroyli, odobli, m uloyim, aqlli. 
Uni bir k o ‘rgan, b ir suhbatlashgan kishi yana k o ‘rsam , 
suhbatlashsam deb orzu qiladi.
Zum rad otasini, odam larni yaxshi ko‘radi, hayvonlarni, 
tabiatni, maysa-yu o btloqni sevadi, ularni avaylaydi. H am - 
masiga muloyim boqib, q o ‘li bilan silab-siypalab erkalaydi. 
Bundan gullar, o ‘t- o ‘lanlar, bulbullar quvonib, unga q o ‘shiq- 
lar aytib berishadi.
A m m o shu gullar kam pirning arzandasini sevmas, uni 
erkalam as ekanlar, bu qiz gullarga ozo r berar, ularni yulib 
tashlab, tepkilar ekan, lolalar, gullar Q im m atning kelishini
53

---

bilib qolsalar, qovoqlarini solib, yumilib qolarkanlar. Yovuz 
kam pir bundan g‘azablanar ekan va buni Z um raddan ko‘rar 
ekan. Bir kuni kam pirning niyati buzilib, Z um raddan qutul- 
m oqchi b o ‘libdi, cholni chaqirib olib, unga dag‘dag‘a qilibdi. 
„Q izingni o ‘rm onga olib borib adashtirib kelmasang, men sen 
bilan turm aym an!“ debdi.
O ta nochor. U kam pirga o ‘ta itoatkor. Negaki kam pir uni 
jerkib, haqorat qilib, yuragini olib q o ‘ygan, itoatkor kimsaga 
aylantirgan. C hoi Z u m rad n i aldab, q o ro n g ‘i, q o ‘rq in chli 
o ‘rm onda adashtirib keladi. 0 ‘rm onda yolg‘iz zor qaqshab 
qolgan qizchaga gullar shu ’la sochib, yo‘lini nurafshon qilib 
turadi. Z um rad sehrgar huzuriga kirar ekan, unga egilib salom
beradi, boshidan kechirgan voqealarni bir-bir bayon qiladi. 
Q ushlarning Z u m rad ni m aqtab sayrashlari kam pir qalbini 
shodlikka to ‘ldiradi.
Z u m ra d m e h n a t b o lasi. 
M e h n a t q ilg an eld a aziz, 
deganlaridek, uning yelib-yugurib ishlashi kam pirga xush 
yoqadi. „O ppoq qizim , shirin qizim , d o ‘m bog‘im , m u n- 
chog‘im!“ deya uni erkalaydi, peshanasidan o ‘pib, sochini 
silaydi.
Z u m rad h alo l-p o k lig i, sh irin so ‘zligi, m eh natkashlig i, 
k a tta n i h u r m a t, k ic h ik n i e ’z o z la s h i b ila n s e h rg a rn in g
m uhabbatini qozonadi.
Shu sababli seh rg ar Z u m ra d n i teng siz b oy lik bilan
siylaydi, uni baxtiyor qiladi.
M ehnatkash xalq o ‘z farzandlarini xuddi Zum rad kabi 
ishchan, m ehribon, iboli, boy-badavlat boMishini orzu qilgan. 
Lekin Q im m at kabi erka, ta n ti, ish y o q m aslarn i y om on 
ko‘rgan. Q im m at obrazi dangasa, erkatoy, injiq, q o ‘pol, 
tosh bag‘ir ayrim farzandlarni eslatadi. 0 ‘zbek ertak larid a 
o ‘zidan k attalarni hu rm at qilish va keksalarni e ’zozlash, 
od am o x u n lik va m eh natsev arlik, yaxshi xulq va o d o bn i 
ulug'lash asosiy masalalardan hisoblanadi. Xo‘sh, Q im m atda 
yuqoridagi fazilatlardan qaysi biri mavjud? H ech qaysisi yolq.
M ana, ota Q im m atni ham kimsasiz o ‘rm onda adashtirib, 
tashlab ketdi. Sehrgamikida yashar ekan, unga onasi birorta ham 
shirin so‘z o ‘rgatmaganligi, m ehnat qilishni bilmaganligi sababli 
kampirga q o bpol-qo‘rs m uom alada boMadi. Tekintomoqligi qattiq 
pand beradi. Sehrgar qizni sevmaydi, ertak ham aytib bermaydi, 
kitob va qo‘g‘irchoqlar ham hadya qilmaydi.
54

---

E rtak dagi seh rg ar k a m p ir ju d a m u lo y im , m e h rib o n . 
M ana, uning Q im m atga murojaati:
— T om dan o ‘tin olib tush, qizim!
Q izning javobini eshiting:
— 0 ‘zingiz olib tusha qoling, malayingiz yo‘q!
Bu tarbiyasizlik, odobsizlikdan boshqa narsa emas.
Xalq bunday o ‘zboshim cha qizni ham , farzandiga to ‘g‘ri
tarbiya bera olm agan onani ham yoqtirm aydi. Shuning uchun 
h ar ikkalasi oMimga m ahkum — ajdar yutib yuboradi. Bu holga 
xalq aslo achinm aydi, aksincha to ‘g‘ri b o ‘libdi, deb m am nun 
bo‘ladi.
K itobxon bolalar ham hayotda Q im m at qiyofasiga tushib 
qolm aslik uchun odobli, xushm uom ala boMishga, m ehnatni 
sevishga, ko‘proq dars tayyorlashga, kitob o ‘qishga intilishga 
harakat qiladi. Q im m atning ishyoqmasligi, odobsizligi uchun 
ham m a yom on ko‘rishini eslang. H atto uning yurish-turishi, 
x a tti-h a ra k a ti seh rg ar k am p irg a h am m a ’qul b o ‘lm aydi. 
Dangasaligi, kekkayganligi, q o ‘rs-qo‘polligi o ‘zining boshiga 
yetadi.
Bu yoshdagi bolalar ko‘chat ekish, uni parvarish qilishda 
kattalarga dastyor-ko‘makchi. K o‘pincha, o ‘zlari ham bog‘bon- 
chilik ishlariga berilib ketishadi. ,,D anak“ ertagidagi Bahromning 
bir dona danakni yerga ekib, uni ko‘kartirishi, u mevali 
daraxtga aylangunicha parvarish qilishi yosh kitobxonlarni ham 
ilhom lantiradi.
Bahrom ning danagi daraxtga aylanib, meva bera bosh- 
lagach, alvasti bolani yeb, daraxtga ega b o lib olish niyatida 
uni qopga solib, uyiga olib ketibdi.
Alvasti hovlisiga yetib kelibdi-da, qopini supaga q o ‘yibdi, 
qozonga yog1 solib, olov yoqibdi.
Bahrom qopni am allab teshib, oq terakning tepasiga chiqib 
olibdi. Alvasti kelib ko‘rsa, bola yo‘q.
— Bolaginam, qayerga ketding? — deb so‘rabdi u.
— M en bu yerdaman! — Bahrom terakning ustidan ovoz 
beribdi.
— Bolajonim, u yerga qanday chiqding?
— Tem irkurakni olovda qizdirib, ustiga o ‘tirdim . Kurak 
yuqoriga uchdi, qarasam , daraxt tepasida turibm an, — debdi 
Bahrom .
55

---

K am pir Bahrom aytgandek qilgan ekan, kuyib o lib d i.
Bahrom shunday qilib, o ‘zini ham , daraxtni ham alvas- 
tidan qutqarib qolibdi.
M ehnatkash xalq bechorahollik bilan hayot kechirgan, 
ko‘pincha, ochlik, yupunlik ularning bir um r ham rohi b o ‘l- 
gan. U zun tunlari bir-birlarini ovutish, ko‘ngillarini ko‘tarish 
m aqsadida ertaklar aytishgan. Xalq to ‘qigan ertaklarda unum li 
m eh n at qilish, farzand ro h atin i k o ‘rish, baxtiyor b o ‘lish, 
oliyjanoblik, ezgulik g‘oyalari yotadi. 0 ‘rni kelganda birdaniga 
katta boylikni q o ‘lga kiritib, el-yurtni, boy-badavlatlarni qoyil 
qoldirish m ehnatkash xalqning ezgu tilagi b o ‘lib kelgan. „O ltin 
tarvuz“ ertagi xuddi shunday o rzu -n iy at, oliy istak bilan 
to ‘qilgandir.
„O ltin tarv uz“ yosh kitobxonga ko‘p jih a td a n ibratli. 
U nda, eng avvalo, m ehnat u lu g lan ad i, dehqon o ‘z yeriga 
qayta-qayta ishlov beradi. Ikkinchidan, parranda-yu darrandaga 
g‘am xo‘rlik qilish g'oyasi ilgari suriladi. D ehqon laylakning 
m ajruh oyog‘iga taxtakach bog‘lab davolaydi. U chinchidan, 
ochk o‘z bo lm aslikk a d a’vat etiladi — dehqonning uyida hech 
vaqosi yo‘q. Laylakni so‘yib yeyishi m um kin edi, am m o u 
bu ishni qilmaydi.
Bir b o r e k a n , b ir y o ‘q e k a n , o ‘tg an z a m o n d a bir 
kam bag‘al dehqon b o ‘lgan ekan. U ning atigi b ir tanob yeri 
bo r ekan. D ehqon shu yerda kecha-kunduz tinm ay m ehnat 
qilib kun ko‘rar ekan. B ahor kelib qolibdi. D ehqon yer 
hayday boshlabdi. Yerni ikki m arta haydab b o ‘lib, yaqinidagi 
k atta soyning b o ‘yida salq in lab o ‘tirsa , o sm o n d a uchib 
ketayotgan bir laylak yerga qulab tushibdi. D ehqon qarasa, 
laylakning qanoti siniq ekan. D ehqon haligi laylakni darrov 
uyiga olib borib, siniq qanotiga taxtakach bog‘lab, bir qancha 
vaqt uni boqibdi. Laylak sog‘ayib, uchib ketibdi.
Laylakka qayta um r bag‘ishlagan dehqon biror narsadan 
um idvor emas. Shu m ajruh laylakni davolab, behisob boylikka 
ega bo‘lam an, degan fikr xayoliga ham kelmagan. Laylak tashlab 
ketgan urug‘ni ekib, unga ishlov berar ekan, oltin tarvuz 
yetishadi degan tushunchaning o ‘zi unda b o lm ag an .
D ehqon o ch k o ‘z em as, bir parcha nonni ham o ‘zgalar 
b ilan, q o ‘n i- q o ‘shni, o ‘ziga o ‘xshagan kam bag‘allar bilan 
b ah am k o ‘radi. S a b r-to q a t bilan ta rv u z lar o b d o n pishib 
yetilishini kutgan dehqonning „yaqin qarindoshlarini, oshna-
56

---

og‘aynilarini ham m ehm onga chaqirishi“ kitobxon bolalarda 
yaxshi taassurot qoldiradi.
D ehqon bir kuni tarvuzdan uchtasini uzib, uyiga olib 
ketibdi. Tarvuzlar jud a katta ekan. D ehqon o ‘zining yaqin 
qarindoshlarini va oshna-og ‘aynilarini m ehm onga chaqiribdi. 
Bir m ahal tarvuzga pichoq ursa, pichoq sira botm as emish. 
U n i q o ‘yib ik k in c h isin i s o ‘y m o q ch i b o ‘lib di, o ‘tm a b d i, 
uchinchisi ham shunday b o ‘libdi. D ehqon ham , m ehm onlar 
ham hayron b o ‘lishibdi. Yerga bir urib yorib qarasalar, ichi 
to ‘la tilla emish. Q olgan ikkitasini ham yorib ko‘rishibdi. 
U larning ham ichi tilla em ish. D ehqon sevinib ketib, ham - 
masini m ehm onlarga ulashibdi, ular ham xursand b o ‘lib, uy- 
uylariga tarqabdilar. U ch tup tarvuzning har biri o ‘ntadan 
solgan ekan. D ehqon 
qolgan tarvuzlarni ham yig‘ib olibdi. 
Shunday qilib kam bagbal dehqon jud a boyib ketibdi.
Xalq o ‘z ertagida voqeani yanada rivojlantirib, hayotiy 
ziddiyatlarni kuchaytirib tasvirlaydi. Kam bag‘allarning boyib 
ketishi, ko‘pincha, badavlat kishilarda hasad tug‘diradi.
E rtak d a ana sh u n d ay jirk a n c h o d am larn in g ashaddiy 
yovuzliklari, boylik va davlat deb qing‘ir ishlarga ham q o ‘l 
urishlari q o ‘shni — xasis boy obrazi orqali fosh etiladi.
D ehqon yaxshilik qilgani uch un behisob boylikka ega 
b o ‘lganini eshitgan boy, sog‘ laylakning oyog‘ini ataylab 
sindirib, davolaydi. U ham tarvuz u ru g in i boyning dalasiga 
tashlab ketadi. Biroq tarvuzdan oltin em as, balki qovog‘ari 
chiqib, ko‘pchilikni chaqadi.
Boyning halok b o ‘lishi yosh kitobxonda achinish hissini 
uyg‘otm aydi. Aksincha, tabiatga, qushlarga ziyon yetkazganligi, 
boylik ustiga b eh iso b boylikka erish ish u c h u n qasdd an 
laylakning oyog‘ini sindirganligi sababli bolalar uni qora- 
laydilar.