Mamasoli jumaboyev

Quddus
Muhammadiy
( 1 9 0 7 - 1997)
0 ‘zb e k b o la la r s h e ’riy a tin in g ta n iq li s iy m o la rid a n biri 
Q u d d u s M u h a m m a d iy 1907- yilda T o sh k e n t sh a h rid a tu g 'ild i. 
B o ‘la ja k s h o ir n in g o ta s i 
M u h a m m a d A lib e k A b d u r a h -
m o n b e k o v savodli kishi edi. U dastlabki m a ’lu m o tn i o ‘z 
o tasid a n oladi.
1925- yilda o tasi vafot e tg a c h , Q u d d u s M u h a m m a d iy
avval am ak isi x o n a d o n id a , s o ‘ngra esa m a k ta b -in te rn a td a
tarbiyalanadi. Q u d d u s M u h am m ad iy n in g ,,C h u v alach i“ nom li 
birin ch i s h e ’ri in te rn a td a ch iqadigan ,,Q u y o sh “ nom li devoriy 
g azetad a bosilib ch iqadi. T o ‘gT i, ,,C h u v a la ch i“ ni c h in ak am
s h e ’riyat n a m u n a si d e b b o ‘lm aydi. C h u n k i u n d a badiiylik 
yetishm as edi. Lekin Q. M u h am m ad iy d a z a m o n n i tu sh u n ish , 
davrni s h e ’rga sola bilish qobiliyati paydo b o la y o tg a n lig id a n
dalolat b e ra r edi.
U yetti yillik m ak tab n i m uvaffaqiyatli tam o m la b , T oshkent 
qishloq x o ‘ja lik bilim yurtiga o ‘qishga kiradi. Shu davrdan 
boshlab u b o lala r u c h u n s h e ’rlar yoza boshlaydi. U n in g „T ong 
o ly in i“ sh e ’ri „ T u rk isto n “ , ,,P a ran ji“ s h e ’ri „ S h arq h a q iq a ti“ 
„A hm ad va a salari“ s h e ’ri „M ad a n iy in q ilo b “ gazetalarida, 
„Seleksiya stansiyasi“ nom li s h e ’ri esa „Y er y u zi“ ju rn a lid a
bosilib ch iqadi.
1931- yildan Q. M uham m adiy m aktabda botanika o ‘qituv- 
chisi b o ‘lib ishlaydi, shu bilan birga 0 ‘rta Osiyo davlat uni- 
versitetining biologiya fakultetida sirtdan o ‘qishni davom ettiradi.
B olalar uyi va universitetdagi hayot, m eh rib o n m urabbiy 
va m uallim larn in g g ‘am x o ‘rliklari Q. M u h a m m a d iy qalbida bir 
u m r o ‘c h m a s iz q oldirdi. Bu yerdagi o ‘zaro d o ‘stlik b o ‘lajak 
sh o ir qalbini to g ‘d e k k o ‘tarib yuborgan edi.
11— B o l a l a r a d a b i y o t i
161

---

Q u d d u s M u h am m ad iy O ybek, H. O lim jon, G ‘. G ‘ulo m - 
larni o lziga ustoz deb bilgan, u lard a n o lrgangan, d o im o ijodiy 
m uloqotda b o ‘lgan ijodkordir. Ilk sh e'rlarid an biri „T ong o ‘yini“ 
orqali ulkan adib O ybek b ilan tan ish ad i. O ybek b u iste 'd o d li 
b o lalar shoirini ham ish a q o lla b - q u w a tla b , ijodiga g ‘a m x o ‘rlik 
qilib turgan.
Bir kuni yozuvchilar uyushm asida m u sh o ira b o ‘ladi. M u- 
shoiraga raislik qilayotgan H a m id O lim jo n s h e ’r o ‘qish navba- 
tini Q. M uham m adiyga beradi. Q. M u h a m m a d iy zavq bilan 
„ S a ’va say rark an “ s h e ’rini o ‘qiydi. U n in g ijodiy qobiliyatini 
payqagan H. O lim jon s h e ’r tugashi bilan uni yoniga c h a q irti- 
rad i. Q a c h o n d a n b e ri s h e ’r y o z ish in i, q a y e rd a ish la sh in i 
su rish tirib , s h e ’ri m a ’qul tu sh g a n in i ay tad i. S o ‘ng b o lala r 
u ch u n s h e ’rlam in g kam ligi h aq id a t o ‘xtalib, m a n a shu n d ay
ajoyib s h e ’rlarni k o ‘proq yozishni t a ’kidlaydi.
Q uddus M uham m adiy ijodiga xos boMgan m uhim xususi- 
yatlardan biri hoziijavoblikdir. S hoir asarlarida o n a-V atan g a 
m uhabbat, a ’lo o 'q ish , xulq-odobda boshqalarga n am una b o ‘lish, 
fan va texnikani oT ganish m uam m olari asosiy m avzulardan 
hisoblanadi. Q uddus M uham m adiy bir necha yil Islom Shoirga 
ad ab iy k otiblik qiladi. U Islom S h o ird a n k o ‘p n arsalarn i 
oT ganadi, xalq og‘zaki ijodi nam unalari bilan yaqindan tanishadi.
S h o irn in g birinchi s h e ’rlar to ‘plam i 1946-yilda , , 0 ‘quvchi- 
ga esdalik“ nom i bilan bosilib ch iqadi. S h u n d a n keyin u n ing 
60 d an ziyodroq turli nom dagi kitoblari c h o p etiladi.
Q u d d u s M u h a m m a d iy h a r bir sh e ’rni bo lalarn in g k u n d a ­
lik h a y o tid a n olib yozadi. U n in g s h e 'rla ri k ic h k in to y la rn i 
o ‘q ish g a , h u n a r o ‘rg a n ish g a , o d o b li b o ‘lish g a , m e h n a tg a
c h a q ira d i, q iziq tirad i, y o rd am berad i. U o 'q u v c h i b o lala r 
hayotining eng m u h im , hal qiluvchi aham iyatga ega b o ‘lgan 
m asalalarini qalam ga olad i va ularni badiiy jih a td a n yorqin va 
ifodali qilib tasvirlashga harak at qiladi.
Q uddus M u h a m m a d iy sofdil, a ’lochi o ^ u v c h ila rn i sa m i­
miy sevadi, o ‘z she’rlarida bun d ay bolalarni m aqtaydi. „A ’lochi 
S o d iq “ , ,,S in o v “ , „ M e n in g o r z u y im “ , „ B iz n in g u y d a “ , 
„Y asha, O m o n !“ , „ B e sh “ , „S o lijonning darsx o n asi“ va boshqa 
s h e ’rlari a ’lochi o ‘qu v ch ilar haqida yaratilganligi bilan m u h im
tarbiyaviy ah a m iy at kasb etadi. A ’lo o ‘qish, m eh n atsevarlik va 
tirishqoqlik bilangina ilm -fa n n i egallash m u m k in ekanligini 
sh o ir bu sh e ’rlari orqali bo lalar ongiga singdiradi.
162

---

Q u d d u s M u h a m m a d iy ijodining yana b ir m u h im qirrasi 
hajv va yengil kulgi bilan bog‘liq. „ N o m siz erk ato y lar h a q id a “ , 
„ D u m “ , „A hm adjonga u y a t“ , „ L a p ash a n g “ , „R av sh an jo n n in g
q o ‘li tilga kirdi“ kabi ko bplab sh e ’rlarida bo lalar fe’lidagi yom on 
o d a tla r ayovsiz tan q id qilinadi. A yniqsa, sh o irn in g ,,D u m “ 
s h e ’ri ib ratlid ir. U lg u rm o v c h i, uyga berilg an vazifani tay- 
y orlam ay „ d u m “ bilan yuruvchi o ‘q u v ch ilar h aq id a yozilgan 
k o ‘p g in a a sa rla rn i b ila m iz . A m m o Q u d d u s M u h a m m a d iy
,,d u m “ c h ila r u stid an kulish u c h u n m u tlaq o yangi vosita va 
o b ra z la r to p g an .
S h e ’r q u v n o q m isralardan tashkil to p g an b o ‘lib, b o lala r­
n ing ruhiy xususiyatiga m os tushadi. S h o ir quvnoq kulgi orqali 
ikkichi, q o loq o bq u v c h ila m i q a ttiq tan q id qiladi.
S h o ir ijodida m eh n atg a m u h ab b at m avzusi alo h id a o ‘rin 
tutadi. „B obom ning m eh n a ti" , „ G E S qurilishi11, ,,M iro b “ , „B u 
binoni kirn q u rg an ? “ , „ E tik ‘\ „ M ad ra im p a y v a n d ch i“ , ,,M a- 
m ajon shofyor“ va boshqa sh e ’rlarida m eh n a t shukuhi jaran g lab
tu radi. Bu yerda yana shuni h am aytib o ‘tish zaru rk i, m eh n a t 
ah lin i sevish, u larn in g b u n y o d k o rlik fao liy atlarin i qad rlash
alo h id a t a ’kidlanadi.
S h o irn in g „ D u n y o d a eng kuchli n im a ? “ s h e ’rid a filni 
„ to g ‘ni o rtsa n g k o ‘ta r a d i“ , sh ern i „filni h am tik k a y e y d ig a n “ , 
suvni „ d a ry o , soy, irm o q la ri, b u lo q la ri k o ‘p “ , sovuqni ,,d ar- 
y o larn i to sh q o tirg a n “ , issiqni „ q ish sovuqni q o c h irg a n “ , 
to g ‘larni „ to g ‘-u to sh n i q u la ta r“ , q u y o sh n i „ q a rim a y d i, u c h - 
m a y d i“ d e b t a ’riflab, h a r xil m avjudot va h o d isalarg a xos 
x a ra k te rli x u su siy a tla rn i b o la la rn in g s u h b a ti o rq a li g ‘oy at 
jo n li, q iziq arli g a v d a la n tirad i. S h e ’rni o ‘qigan b o la b u h o d i- 
sa la rn in g sa b ab la rin i, u larn in g in so n larg a t a ’sirini tu sh u n ib
oladi.
M aktab o ‘q u v c h ila n h a r yili n e c h a m ing to n n a la b tem ir- 
tersa k la r yigfib topsh irad ilar. Bu hoi a n ’anaga aylanib ketgan. 
0 ‘q u v ch ilar b u ishga astoydil kirishib, m usobaqa o ‘ynaydilar. 
S h o ir o ‘q u v c h ila m in g a n a shu jaray o n d ag i q iz g in m e h n a tin i, 
sh u n in g d e k , bu te m ir-te rs a k la rd a n n im a la r ta y y o rla n ish in i 
„ T e m irla r o ‘y in i“ s h e ’rida sodda uslubda ifodalaydi.
„ T e m irla r o ‘y in i“ da „siniq p e ro “ , „b uzuq ru c h k a “ , „eski 
c h e la k “ , „ c h o ‘loq k e tm o n “ , „zang bosgan m ix“ , „keraksiz 
k a lit“ , „ u z u q z a n jir“ la rn in g o ‘z h o lig a a c h in is h i, b o la la r
163

---

m e h n a ti, tashabbusi tufayli u lar h a m xalq x o ‘jaligini rivoj- 
lan tirishda yaroqli b o lis h id a n xushnudligi a n iq , jo n li va lo ‘nda 
ifo d a lan a d i: e n d i u la r kerak siz b o ‘lib h a r y e rd a so c h ilib
yotm aydi. Z av o d lard a eritilib, qayta quyilg an d an so ‘ng m e h n a t 
qurollariga aylanib, yana o ‘z o ‘rn in i topadi:
Qurilishga boramiz,
0 ‘z o ‘rnimiz olamiz.
S h o ir sh e ’rn in g ikkinchi q ism ida m ak tab bolalari te m ir- 
tersak larn i zavodga to p sh irg a c h , u la rd a n n im a la r ta y y o rla ­
nishini tu sh u n tirish g a o ‘tadi:
... Elektr salqi simlar.
Trolleybus, dizellar,
Poyezd, vagon, po‘lat iz,
Daryoni shart to bsgan GES...
Hattoki qisqich, chelak,
Tegirmonda sim, elak,
Palovimiz kapgiri,
Chovli, kastrul — bari.
X alq 
x o ‘jaligi va m eh n a tk a sh la r ehtiyojini t a ’m in lash d a 
sh u n d a y k atta ah am iyatli n arsalar tay y o rlanganligidan te m ir- 
te rs a k la r b ax tiyor.
U larni jo n la n tirish orqali sh o ir s h e ’rga qu v n o q ru h b a - 
g ‘ishlaydi va bo lalarn in g m eh n a tg a b o ig a n m u n o sab atlarin i 
y a n ad a ruhlantiradi.
T a b ia t g o ‘zalliklariga u lk an m u h a b b a t sho irg a h a m ish a
h a m ro h d ir. U m a k ta b d a m u a llim lik qilib y u rg an p a y tid a
„B argjon“ , „ M o m a q a y m o q “ , „Q oqi o ‘t “ , „ B o g lm iz d a b ir nok 
b o r “ , „ T u t“ , „T o lim gu llad i-y u nega m eva tu g m a d i? “ , „ Т о к
daraxti b ir x il-u , uzum i nega h a r xil?“ , „Shaftoli d o k to r“ , 
„A salari va A h m a d jo n “ kabi sh e ’rlarini yozdi.
Shu jih a td a n sh o irn in g „T ab iat alifbosi“ tu rk u m ig a kirgan 
b e s h ta t o ‘p la m i ju d a a h a m iy a tlid ir. S h o ir u la rg a k irg a n
s h e ’rla rid a ta b ia t h o d is a la ri, n a rs a va b u y u m la r, k o in o t 
m o ‘jizalari h aq id a s h o iro n a xulosalar ch iq arad i. Bu xulosalar 
g ‘oyat b o lalarbopdir. C h u n o n c h i, zilzilani y e r gim nastikasi deb 
t a ’riflasa, ch u v alch an g n i „y er tra k to ri" deb atay d i, gilosning 
q iz illig in i m evasi k ic h k in a lig id a n u y a lish , d e b t a ’riflaydi.
164

---

X ullas, tab ia t m avzusidagi h a r b ir s h e ’rida shu tariqa bolalar 
fe ’l-atvori va tush u n ch asig a m os fikrlar ifoda etiladi.
Q u d d u s M u h am m ad iy yosh k ito b x o n lar qalbida tabiat va 
inson kuychisi sifatida b arh ay o t yashaydi.
HAS HAR
K eling, bolalar,
Y eling, b o lala r, 
A k a -o p a la r,
H a m m a bolalar.
K im b o ‘Isa b o ‘lsin, 
Safim iz t o ‘lsin.
E k am iz k o ‘c h a t, 
0 ‘tm a s in fursat.
M ayli m evali,
M ayli u z u m b o g ‘, 
Y o n g ‘o q — m a g ‘iz yog‘. 
T ol va tera k ,
B inoga kerak. 
Q a y ra g ‘o c h , sad a, 
Soyasi m azza.
O lch a, ipak tu t, 
T o ‘ysin ipak q u it. 
K o ‘c h a la r yoqasiga, 
A n h o rla r ch e k k asig a, 
A riq larn in g b o ‘yiga, 
M a k ta b im iz q o ‘yniga, 
H a r b o g ‘ga,
Q ir, to g ‘ga,
S ahro yoqqa 
E kam iz k o ‘c h a t, 
0 ‘tm a s in fursat. 
E k a m iz , q ara y m iz , 
S hoxlarin taraym iz. 
Q o tsa , tagini 
Y u m sh a tib m ayin 
Suvlab k u n sayin, 
K u ta m iz , tayin. 
K o ‘c h a t b ebaho,
0 ‘ssin bexato. 
K o ‘karsin tekis, 
G ullasin egiz.
Y aproq shildirab, 
H av o n i elab,
O sm o n n i q u c h sin , 
G ‘u b o rn i y u tsin . 
Yashil so f havo, 
Jo n larg a davo.
Ekkanga rah m at, 
H am m aga rah m at.
DUM
Bir m ak tab d a gap m ish -m ish , 
T u rg ‘u n n in g d u m i b o rm ish. 
X o‘sh, bu ajab, q a n d a y d u m , 
H ech kim da y o ‘q bu udum ?
Bilsam voqea o ‘zga,
Ilinm as q o ‘lga, k o ‘zga.
,,Ik k i“ degan oti bor,
N a o ‘zi, na zoti bor.
165

---

T u rg lu n n in g bilim qarzi, 
Sudralishi d u m tarzi.
R o 'd a p o a c h ch iq ichak,
O ng uyida o ‘rgim chak.
D u m deya k o ‘rm ang zinhor. 
D u m s h a ’niga n o m u s-o r, 
H a y v o n , q u s h la r se z m a sin , 
T urg ^u n jo n d an b ezm asin .
U la r d u m i foydali,
Ish b e ra r qo id ali.
H a r qaysi o ‘ziga xos,
Q addiga kelishgan m os.
Q ushga u c h m o q -q o ‘n m o q q a, 
M olga chivin q o ‘rm oqqa. 
H ash aro tg a tig ‘-y aro g ‘,
Y ilqiga c h o ‘tk a-taro q .
D u m borki qaysi jo n d a ,
Ishi b o r h a r m aq o m d a . 
A m m o T u rg ‘un d u m i-c h i,
N a boshi b or, na uchi.
Ey, T u rg ‘u n jo n , k o ‘zing o c h , 
D u m — ,,ikki“ ngga qil iloj.