|
Luqmon
— b e m o rn i davolovchi.
Mohitobon
— y o rq in oy.
Tiri vahshat
— vahshiylik o ‘qi.
Zillat
— x o 'rlik .
Hison
— e h s o n , foyda.
94
HIKOYA
Bir kishining bor edi to ‘rt bolasi,
Yotgan edi uyga kelib xolasi.
Tursa xola erta bilan o ‘rnidan,
Bir so‘mi yo‘q b o ‘lmish uning q o ‘ynidan.
So‘rdi, chaqirdi bolalardan ani
,,K o‘p xafa qilmang, beringiz, deb, m en i“ .
H ar biri ham : „O lganim iz yo‘q “ dedi,
Ichdi qasam: „ K o‘rganim iz yo‘q “ dedi.
Bildi o ta foydasizdir qiynam oq,
Lozim ani olm oq uchun aldam oq.
Barchasini q o ‘ydi qam ab bir uya,
Oldiga har qaysini qozon kuya.
Dedi: „K im i rost esa, gar so‘zi,
Q ora boMur o ‘zicha ikki yuzi.
K imning agar yolg‘on erursa so‘zi,
B or-yo‘g‘i qora b o ‘lur o ‘ng yuzi“ .
Kattasi olgan edi ul aqchani,
Bilmadi ul o ‘zi uchun hiylani.
Dedi: „Q ora b o ‘lsa o ‘zi o ‘ng yuzim,
Q ora qilay chap yuzimni o ‘z -o ‘zim “ .
Qildi qora chap yuzini vahm etib,
Ikki ko‘zin turdi eshikka tikib,
Boshqalari olm agani to ‘g‘ridin,
Тек turishib kutdi ani o ‘tridin.
Chiqdi olib barchasini otasi,
Boqdiki, ch ap yuz q oradir kattasi.
K o‘rdi u ham boshqalam ing oq yuzi,
Bo‘ldi xijolat, chiqib egri so‘zi.
Berdi ul dam xolasining so‘m ini,
Tashladi so‘ng shuyla fe’li shum ini.
Hissa: kimi buyla xiyonat qilur,
Bir kun o ‘zini shuyla xijolat qilur.
95
Abdulla Avloniy
(
1878
-
1934
)
O bzbek m adaniyatining ulkan vakillaridan biri, m urabbiy,
ja m o a t arbobi va yozuvchi A bdulla A vloniy 1878- yilda
Toshkent shahrida to ‘quvchi oilasida dunyoga keldi.
U boshlang‘ich diniy m aktabda va m adrasada o ‘qidi, ilm-
fanga ixlos q o ‘ydi. 0 ‘zbek va boshqa Sharq xalqlari adabiyotini
berilib o ‘rgandi. Abdulla Avloniy 14 yoshidan sh e’rlar yozishni
m ashq qila boshladi. U ning ilk sh e’rlari o ‘sha davr vaqtli
m atbuot sahifalarida bosilib turdi.
A bdulla Avloniy xalqni ilm -fan nurlaridan bahram and
qilishni o ‘zining fuqarolik burchi deb biladi va 1904- yilda o ‘z
m ahallasi M iro bo dd a m aktab och ad i. S h oirn in g q o iid a n
duradgorlik ishlari ham kelar edi. U yozuv taxtasi, parta
yasab, barcha o ‘quv jihozlarini o ‘zgartiradi. Bu yerda o ‘qiydigan
bolalarning ko‘pchiligini kam bag‘al bolalar tashkil etganligi
sababli u b oy -b ad avlat d o ‘stlarinin g k o ‘m agida „Jam iyati
xayriya“ tashkil etadi. Bu jam iyat orqali bolalarni bepul kiyim-
bosh, oziq-ovqat, daftar, qalam bilan ta ’minlaydi.
Avloniy ochgan m aktabning shuhrati tobora ortib, o ‘quv-
chilarning soni ko'paya boradi.
Adib o ‘z m aktabida bolalar diqqatini asosiy fanlarga jalb
etib, tezda ularning savodini chiqarishga va shundan so‘ng aniq
fanlarni o ‘qitishga harakat qildi. U bolalarga ju g ‘rofiya, tarix,
adabiyot, til, hisob, handasa, hikm at (fizika) kabi fanlardan
m a ’lum otlar beradi.
M uallim lik qilish bilan birga u jam oat ishlarida ham faol
ishtirok etadi.
1907-yilda ,,S h u h ra t“ gazetasini tashkil etad i. U n ing
sahifalarida m ehnatkash xalq m anfaatlarini him oya qilishga doir
96
fikrlar keng yoritiladi. Jum ladan, gazetaning birinchi sonida:
„ M atbuot har insonga o ‘z holini ko‘rsatuvchi, ahvol olam dan
xabar beruvchi, qorong‘i kunlarni yorituvchi, xalq orasida
fikr tarqatuvchi, ilm, ittifoq, hikm at g‘oyalarini yoyuvchi-
dir“ , deb yozgan edi.
Abdulla Avloniy „Adabiyot yoxud milliy she’rlar44 deb
nom langan to ‘rt qism dan iborat darsligida bolalarni m a’rifatga,
madaniyatga chorlaydi, yaramas xulq-odatlam i esa tanqid qiladi.
0 ‘sha davr xalq pedagogikasida A bdulla A vloniyning
„Birinchi m uallim 44 — „Alifbe44, „Ikkinchi m uallim 44 —„ 0 ‘qish“
kitoblari katta aham iyatga ega b o 4ldi. U larda Avloniy m um toz
adabiyotim izdagi eng yaxshi a n ’analarni davom ettirdi, ilm va
m a ’rifatn in g ah am iy atin i yangich a ta lq in etdi. „B irin ch i
muallim44 — „Alifbe44, „Ikkinchi muallim44 — „ 0 4qish“ kitobi rolini
bajardi.
„Birinchi m uallim 44da Avloniy dastaw al 32 harfning alohida
yoziladigan shakllarini alifbo tartibida bergan. Shu sahifada
alifning so ‘z boshida, o'rtasid a va oxirida qanday yozilishini
ko‘rsatgan, so 4ng alifni b arch a „bosh harflar44ga q o ‘shib,
b o ‘g4inlar hosil qilgan.
„Ikkinchi mualliirTda axloq-odobga, halollik va poklikka oid
turli sh e’r, hikoya, masal va ertaklarni jam lab, rang-barang
majoziy obrazlardan ustalik bilan foydalangan.
K itob „M ak tab44 sh e’ri bilan boshlanadi. U nda kimki
m aktabda o ‘qisa, savodxon b o 4lsa, juda ko4p narsalarga erisha
olishi chiroyli m isralarda ifodalanadi:
M a k tab d u r-u g av h ar so ch ar,
M ak tab sizga ja n n a t o c h a r,
M ak tab ja h o la td a n q o c h a r,
G 1 ay rat qilib o 'q in g , o ‘g llon!
M ak tab sizni in so n qilur,
M ak tab h ay o eh so n qilur,
M ak tab g ‘am i v ayron qilur,
G 1 ay rat qilib o 'q in g , o lg 1on!..
D arslikda shunga o 4xshash ibratom uz sh e’r, hikoya va
ertaklar ham bir talay.
Abdulla Avloniy 1904-yildan um rining oxirigacha m uallim
lik qildi. Shuningdek, o 4nlab she’rlari, „M aktab gulistoni44,
„Turkiy guliston yoxud axloq44 kabi darsliklari bilan o ‘zbek
b o lalar adabiyotiga poydevor q o ‘ydi. „T urkiy g u listo n 44da
7 — B o l a l a r a d a b i y o t i
9 7
A bdulla Avloniy o ‘zining ijtim oiy va axloqiy qarashlarini
yoritadi. Asarning so‘zboshisida m uallif bu haqda shunday
yozadi: „M en bu asarim ni m aktablarim izning yuqori sinflarida
ta'lim berm ak ila barobar ulug‘ adabiyot m uhiblari — axloq
havaskorlarining e ’tiborlariga taqdim qildim “ .
Darslikdagi har bir bo‘lim ta ’lim -tarbiyaning m uhim bir
m asalasiga b ag ish lan g an b o lib , ularning biri ikkinchisini
toMdiradi, takom illashtiradi. H ar bir b o ‘lim da kichik hajmli,
ibratli hikoyalar berilib, asar oxirida she’riy parchalar yoki
hikm atli so‘zlar orqali „qissadan hissa“ chiqariladi. Yozuvchi
bu asarida xalq og‘zaki ijodidan keng foydalangan.
Abdulla Avloniyning „B ahor keldi“ , „B ulbul", „Bola ila
gul", ,,Yolgbonchi c h o 'p o n " , „Tulki ila qarg‘a “ kabi she’rlari
kichik m aktab yoshidagi bolalarga bag‘ishlangan.
Abdulla Avloniy „Advokatlik osonm i?", „P in ak ", „Biz va
siz" kabi pyesalari bilan dram a janrini boyitdi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
