Маълумки, Ўзбек тилшунослигида сўз маъноси ва унинг тараққиёти муаммоларига бағишланган қатор ишлар юзага келади

3.4. Holat  bildiruvchi sifat leksemalarning ma’no tarkibi masalalari 

Har qanday tilda bo’lganidek o’zbek tilida ham  har  bir so’z boshqa so’zlarga 

nisbatan alohida, mustaqil birlik sifatida namoyon bo’ladi. Tilning lug’at boyligini 

sistema,  tizim  sifatida  o’rganish  esa  so’zni  alohida  birlik  sifatida  emas,  balki 

butunning o’zaro bog’liq, ajralmas qismi sifatida o’rganishni talab qiladi.  

Semasiologik  izlanishlarda  so’zlar  muayyan  leksik-semantik  guruh 

(LSG)larga  ajratiladi.  Bunda  so’zlarning  ma’nosi  bilan  bir  qatorda  ularning 

struktural-etimologik 

xususiyatlari, 

boshqa 

so’zlar  bilan  birikuvchanlik 

imkoniyatlari ham inobatga olinadi. 

Har  bir  LSG  tarkibiga  kiruvchi  so’zlar  bir  markaziy  so’z  atrofiga  birlashadi. 

Boshqa  so’zlarda  esa  ana  shu  markaziy  (dominant)  so’z  ma’nosi  yanada 

konkretlashadi,  uning  differentsial  va  integral  semalariga  aniqliklar  kiritiladi. 

O’zbek  tilshunosligida  so’zlarni  ana  shunday  usulda  komponent  (uzviy)  tahlil 

qilishga  SH.  Rahmatullaev,  I.Qo’chqortoev,  R.Rasulov,  I.Abdurahmonov, 

R.Yunusov,  M.Narzieva,  M.Nishonova  kabi  qator  olimlar  munosib  hissa 

qo’shganlar.  

Maьlumki,    tabiat    va  jamiyatda  sodir  bo’layotgan  har  xil  o’zgarishlar, 

hayotdagi turli  xil insoniy munosabatlar kishi xarakteriga, uning ruhiyatiga ta’sir 

etmay qolmaydi. Ana shu tashqi ta’sir 

 

 kishi ruhiyatida har xil holatning vujudga 

kelishi  uchun  zamin    hozirlaydi.  Inson  ruhiyati  juda  serqirra  bo’lib,  u  shodlik 

g’azab,  xafalik  loqaydlik  kabi  turli  holatlar  majmui  sanaladi.  SHundan  kelib 

chiqib,  tilimizdagi  ruhiy  holat  ifodalovchi  sifat  leksemalarni  (SL)  bir  qator 

turlarga  ajratish  mumkin.  Mualliflar  hamkorligida  yaratilgan  «O’zbek    tilining 

nazariy  grammatikasi»  (morfologiya)  nomli  asarida    holat  bildiruvchi  sifat 

leksemalarda inson, hayvon va jonsiz predmetlarga xos quyidagi belgilar, holatlar 

mavjudligini  taьkidlaydi:  a)  tabiiy  holat  belgisi:  chaqqon,  mo’min,  go’zal  dadil  ; 

---

62 

 

b) jismoniy holat belgisi: ko’chli, paxlavon, chapdast, alpqomat, nimjon; v) ruhiy 

holat  belgisi:  xursand,  tajang    g’amgin,  alamdiyda,  qo’rqmas;  g)  iqtisodiy  holat 

belgisi:  badavlat,    boy,  qashshoq,  gado,  kambag’al;  d)  tozalik  belgisi:  ozoda  sof

, 

 

isqirt,  musaffo;  ye)  harorat  belgisi:  issiq,  sovuq,  salqin,  iliq,  qaynoq  yo)  tinch-

notinchlik  belgisi:    sokin,  tinch  osuda,  osoyishta,  bezovta;  j)  pishiqlik  belgisi: 

xom, go’l, pishiq, puxta,  omonat; 3) sirtqi qism belgisi: silliq, g’adir-budir, g’ijim, 

tekis, tep-tekis. 

O’zbek  tilidagi  holat    bildiruvchi  SLlarning  ma’no    tarkibini  quyidagicha  9 

LSGga ajratish mumkin: 

1.  Xursandlik  holatini    ifodalovchi  sifat  leksemalar.  Bunday  sifatlar  kishi 

ruhiyatidagi  davriy  yoki  oniy  lahzalarni,  muayyan  bir  harakat    yoki  holatdan 

mamnunlikni  turli  shakllarda  aks  ettiradi.  Bunday  sifatlarning  barchasi  semantik 

jihatdan  bir  nuqtaga  LSG  ga    birlashadi:  xursand,  mamnun,  xushxol,  xushnud, 

xurram  quvnoq,  shodmon,  shod,  xushchaqchaq,  masrur  kabi  SLlar  shular 

jumlasidandir.  Xursandlik  ifodalovchi  bunday  SLlar  orasida  «xursand»  leksemasi 

uslubiy  jihatdan  betaraf  bo’lib,  dominant  leksema  sanaladi,  uning  dominantlik 

xususiyati  «O’zbek  tilida    sinonimlarining  izohli  lug’ati»da  ham    ta’kidlab 

ko’rsatilgan.  Bu  leksema  og’zaki  va  yozma  nutqda,  adabiy  tilning  turli  vazifaviy 

uslublarida  keng  qo’llanadi: Mendan xursand hamma  ko’ngildan,/ Agronom  qiz,-