Ma’lumki, O‘zbekiston suv transportiga ya’ni to‘g

Kirish
Yurtimizda avtomobil sanoati yildan-yilga rivojlanishi, bu sohaning avtomobillarni yuk ko‘tarish qobilyatini va tashilayotgan yuk hajmini ortishi, harakat jadalligi va tezlikni ortishi avtomobil yo‘llarining iste’mol talablarini ortishiga olib kelmoqda.
Ma’lumki, O‘zbekiston suv transportiga ya’ni to‘g‘ridan-to‘g‘ri dengizga chiqish yo‘li mavjud emas. O‘zbekiston Respublikasi hududining 30% tog‘ va tog‘ oldi adirlari, 70% o‘rtacha qirli, adirlik va tekislik bo‘lib keskin kontinental, quruq iqlim sharoiti 90% atrofida ishlab chiqarish va aholini Respublika hududini uchdan bir qismida joylashishi transport tarmog‘ini rivojlanishiga ta’sir etadi. Bu geografik vaziyat mamlakaitmizning keng, jahon andozalari talabi darajasida bo‘lgan, rivojlangan mukammal transport tizimiga ega bo‘lishini taqozo etadi va runi taraqqiy ettirishning asosiy yo‘nalishlairini belgilab beradi. Bunda asosiy o‘rinni avtomobil yo‘li egallaydi. So‘ngi vaqtlarda mamlakatimizda sodir bo‘layotgan jarayonlar, qurilish sohasidagi o‘zgarishlar yurtimiz chiroyiga-chiroy qo‘shib, O‘zbekistonni yanada gullab yashnashiga va yanada ravnaq topishiga sabab bo‘lmoqda deya baralla ayta olamiz. Zeroki bu o‘zgarishlar o‘z-o‘zidan emas balki katta sarmoya va katta mehnatlar evasiga bo‘lmoqda. Albatta bu ishlar inson mehnati va zahmati bilan bo‘ladi. Lekin bunday ulkan ishlar faqatgina inson mehnati bilan qilish ko‘pgina murakkab jarayonlarni vujudga keltiradi. Bunday murakkab ishlardan biri avtomatlashtirilgan texnika va texnologiyalar bilan ma‘lum bir kompyuter tizimlari bilan amalga oshiriladi. Qurilish ishlaridagi asosiylari yo‘l va bino inshooti bo‘lganiligi uchun, ularning eng ko‘p vaqt va muddat oladigan jarayoni shu inshootlarni loyihalash jarayonidir. Shu bilan birga eng yuqori maosh oladigan ishchilardan biri bu loyihachilardir. Loyiha–bu hali qurilmagan yo‘l, bino va inshootning chizmada ko‘rinishi, chizmalar tarhi, qurilish olib borish ko‘rsatmasi va qacha sarf-harajat ketishini ko‘rsatuvchi, inshootning qanday qurilishi kerakliginil ko‘rsatuvchi yo‘l xaritasidir. Ushbu kurs loyihasini bajarishdan maqsad ham mamlakatimizdagi yo‘l xo‘jaligidagi texnika texnologiyalardan samarali foydalish va avtomobil yo‘llarini loyihashda yangicha g‘oya va ko‘nikmalarni egallashdan iboratdir.
Avtomobil yoʻli ahamiyatiga qarab xalqaro, davlat (respublika) va mahalliy ahamiyatga ega boʻlgan yoʻllarga boʻlinadi. Xalqaro Avtomobil yoʻli ga mamlakatlarni, yirik sanoat markazlarini bogʻlovchi va katta iqtisodiy ahamiyatga ega boʻlgan yoʻllar kiradi. Davlat ahamiyatidagi yoʻllarga yirik sanoat markazlari, muhim temir yoʻl stansiyalari, pristanlar va boshqa bilan bogʻlovchi yoʻllar, mahalliy yoʻllarga esa viloyat, qishloq, jamoa xoʻjaliklari yoʻllari kiradi. Avtomobil yoʻli muhandislik inshooti sifatida quyidagi elementlardan tashkil topadi: yer poyi koʻtarmasi; yoʻl toʻshamasi; qatnov qismi; yoʻl cheti; sun’iy va chiziqli inshootlar va boshqa jihozlar. Avtomobil yoʻli tabiiy yoki tuproq koʻtarmasi, asos va qoplamalardan iborat. Asos (oʻrta qatlam) qum, shagʻal, tosh, shlak va shahrik. materiallardan qilinadi. Avtomobil yoʻlining ahamiyatiga qarab, quyidagi qoplama xillari ish-latiladi: a) yer sirtiga qumoq tuproq, shagʻal sochilgan past navli qoplamalar; b) qoramoy shimdirilgan shagʻal yoki may-dalangan tosh yotqizilgan qoplamalar; v) maydalangan tosh va shagʻalga qoramoy aralashtirilgan yengil qoplamalar; g) asfalt-beton, sement-beton singari kapital qoplamalar. Yoʻllarning ken-gligi avtomobillarning ikki va undan ortiq qator boʻlib yurishiga imkon beradi. Bir qatorniig kengligi 3 m gacha oli-nadi. Chekka yoʻllarning eni 2 – 2,5 m boʻladi. Harakat qulayligini ta’minlash maqsadida ba’zan yoʻlning oʻrtasi ma’lum kenglikda koʻkalamzorlashtiriladi. Avtomobil yoʻli qurilishida sun’iy inshootlar (tonnellar, koʻpriklar, tayanch devorlar, himoya yoʻlaklari) barpo etiladi. Avtomobil yoʻlida suv oʻtkazuvchi va drenaj qurilmalari boʻladi. Harakat xavfsizligini ta’min-lash uchun yoʻl belgilari, koʻrsatkichlar, himoya vositalari va transport oqimini boshqarish qurilmalari oʻrnatiladi. Shuningdek, Avtomobil yoʻlida texnika xizmati koʻrsatuvchi stansiyalar, yonilgʻi stansiyalari va boshqa joylashadi.Jahon standartlari boʻyicha Avtomobil yoʻlilari mamlakat umumiy transport tarmogʻidagi ahamiyati va hisobiy harakat jadalli-giga koʻra besh toifaga boʻlinadi. Eng yuqori (I) toifadagi avtomobil yoʻlida har ikkala yoʻnalishda oʻrtacha sutkalik harakat jadalligi 7000 dan koʻproq avtomobilga, hisobiy tezlik 150 km/soatga, eng past toifadagi yoʻlda harakat jadalligi sutkasiga 100 ga yaqin avtomobilga va hisobiy tezlik 60 km/so-atga moʻljallanadi. Xalq xoʻjaligida avtomagistrallarning ahamiyati katta. Jahondagi Avtomobil yoʻlilarining umumiy uzunligi 20,8 mln. km (qattiq qoplamalilari 14 mln. km dan ortiq, 1990). Qattiq qoplamali Avtomobil yoʻli uzunligi (ming km) AQShda 6243 (1986), Buyuk Britaniyada 356, Fransiyada 741, Germaniyada 496, Yaponiyada 782, Hindistonda 759 (1990). 20-asr boshida Oʻzbekistonda 27 ming km yoʻl boʻlib, asosan ot-arava, karvon va yoʻlovchilarga moʻljallangan, shundan faqat 2 ming km ga shagʻal yotqizilgan edi. 1920-yilga qadar yoʻl ishlari bilan munta-zam shugʻullanadigan davlat tashkiloti boʻlmagan. 1922-yil noyabrda Turkiston mahalliy transport boshqarmasi, 1925-yil iyunda viloyat yoʻl boshqarmalari tashkil etildi. Yoʻl qurilishida yangi mashina va mexanizmlarni qoʻllash kengaydi, yoʻl qurish industriyasining asfalt-beton, 134koʻpriklar qurish uchun yigʻma temir-beton konstruksiyalar ishlab chiqaruvchi korxonalari ishga tushirildi. 80-yillarning 2-yarmidan xalq xoʻjaligida yuklarning 90% dan koʻprogʻi avtomobil transportida tashildi.Sobiq Ittifoq davrida Oʻzbekistonda qurilgan Avtomobil yoʻlilari xalqaro andozalar ta-lablariga toʻliq javob bermagan. 1992-yil 3-iyulda "Avtomobil yoʻllari toʻgʻrisida" Oʻzbekiston Respublikasi Qonuni qabul qilindi. Mamlakatdagi avtomobil yoʻllarining jami uzunligi 146,4 ming km dan ortiq. Umumiy foydalaniladigan avtomobil yoʻllarining uz. 43,4 ming km, jumladan 3237 km xalqaro, 18767 km davlat (respublika), 21459 km mahalliy (viloyat) ahamiyatiga ega boʻlgan yoʻldir. Shuningdek respublika idoralar (korxona, jamoa xoʻjaliklari, xoʻjalik tashkilotlari)ga qarashli yoʻllar ham mavjud.Oʻzbekistonda umumiy foydalanuvdagi jami yoʻllarning 95,6% iga qattiq qoplamalar yotqizilgan, jumladan se-ment-beton qoplamali yoʻllar 0,8% (336 km), asfalt-beton qoplamali yoʻllar 49,6% (21819 km), qora shagʻalli va qora qoplamali yoʻllar 40,6% (17796 km)ni tashkil etadi (1999). Respublikada 1864 km Avtomobil yoʻli 1-toifali yoʻlga kiradi.
O‘zbekiston Respublikasining qonuni