Maktabgacha yoshdagi

diy  va  ma’naviy  turlarga ajraladi va ularni keltirib chiqaruv-

chi mexa 

nizmlar manbai ham turlicha ekanligi e’tirof eti-

ladi. Insonning ovqatlanish, kiyinish, uy-joyga ega bo‘lish, 

maishiy turmush ashyo lariga intilish, komfort hissini qondi-

rish bilan bog‘liq madaniy-maishiy buyumlarga ehtiyoj sezishi 

moddiy ehtiyojlar majmuasini yuzaga keltiradi. Ma’naviyatni 

yaratish va o‘zlashtirish, shaxsning o‘z fikr-mulohazalari va 

his-tuyg‘ulariga binoan boshqa odamlar bilan muomalaga 

kirishishi hamda axborot almashtirish, badiiy va ilmiy ada-

biyotlar bilan tanishish, mahalliy matbuotni o‘qish, kino va 

teatrga borish, musiqa tinglash kabilarga ehtiyoj sezish, ya’ni 

ijtimoiy ong mahsuliga tobelik ma’naviy ehtiyojlar tizimini yu-

zaga keltiradi.

Ma’naviy ehtiyojlar moddiy ehtiyojlar bilan uzviy bog‘liq 

bo‘lib, vujudga kelgan ma’naviy ehtiyojlarni qondirish jarayoni-

ni moddiy ehtiyojlarning tarkibiga kiruvchi moddiy narsalar 

yordamida amalga oshiriladi, chunonchi, kitob, yozuv qog‘ozi 

va boshqalar. Insonda madaniy va ma’naviy ehtiyojlar tur-

mush tajribasining orti shi, bilim saviyasining kengayishi, max-

---

67

sus mashqlar egalla nishi, ijtimoiy hayot qoidalariga uzluksiz 

ravishda rioya qi lishi, narsa va hodisalarga munosabatining 

o‘zgarishi tufayli rivoj lana boradi. Odam tobora kamolga yet-

gan sayin uning oldida yangi cha talablar ko‘ndalang qo‘yiladi, 

ularni bajarish esa ehtiyoj ning yangi, nisbatan murakkab, mo-

hiyat jihatidan teran xususiyat kasb etuv chi shakllarini vujud-

ga keltiradi, ularning qondirilishi esa tuzilishga ega vositalar-

ni taqozo etadi.

Motiv va motivatsiya

Ehtiyoj asosida odamda faoliyatning motivlari, ya’ni muay-

yan ehtiyojlarni qondirish bilan bog‘liq ichki turtki kuchlar 

paydo bo‘ladi. Shunday qilib, motiv odamni faoliyatga undovchi 

sababdir, maqsad esa odamning nimagadir intilishi, muay-

yan ishni bajarishidir. Maqsad hamisha ham motiv bilan mos 

kelavermaydi. Ammo odamning maqsadi faoliyatning motiviga 

aylangan taqdirdagina muhim omil bo‘la oladi. Bunda odam-

da o‘z ol diga qo‘yilgan vazifani mumkin qadar yaxshiroq baja-

rishga intilish paydo bo‘ladi. Bu esa uning ehtiyoji bo‘lib qoladi.

Bu sistemada maqsadlardan biri eng yaqin, boshqalari olis-

roq maqsadlar hisoblanadi. Faoliyat motivlari xuddi shu singari 

eng yaqin yoki qisqa muddatli va olis motivlar bo‘ladi. Agar 

odam faqat qisqa vaqtga mo‘ljallangan motivlar bilan ish ko‘rsa,  

uning faoliyati istiqbolga ega bo‘lmasligi mumkin. Bu esa 

odam 

ning qiziqishlari cheklanganligidan yoki unda zarur 

prinsipiallikning yo‘qligidan dalolat beradi. Eng yaqin motiv-

largagina amal qilgan holda ish tutuvchi kishilarning odatda 

o‘z oldila riga qo‘yadigan maqsadlari ham yengil bo‘ladi. Bu 

toifa odamlar katta qiyinchiliklarni yengishga odatlanmagan 

bo‘ladi. Olisni ko‘zlab ish ko‘ruvchi odam yaqin maqsadlarga 

o‘z faoliyatining bosh maqsadiga erishish yo‘lidagi zarur bos-

qich, pog‘ona sifatida qaraydi. Qiyinchiliklar bunday odamlar-

ni ishdan voz kechishga unday olmaydi, ayrim muvaffaqiyatsiz-

liklar bunday kishilarning o‘z ol dilariga qo‘ygan vazifalarini 

amalga oshirishlarini susaytirmaydi, balki kuchaytiradi, xolos.

Faoliyatning amalga oshirish va shaxs xulq-atvorini tus-

huntirish uchun psixologiyada motiv va motivatsiya tushun-

---

68

chalari ishlatiladi. Motivatsiya – inson xulq-atvori, ular ning 

bog‘lanishi, yo‘nalishi va faolligini tushuntirib beruvchi psixo-

logik sabablar majmuini bildiradi. Bu tushuncha u yoki bu 

shaxs xulqini tu 

shuntirib berish kerak bo‘lganda ishlatiladi. 

Motiv aniq tushuncha bo‘lib, u shaxsdagi u yoki bu xulq-at-

vorga nisbatan turli moyillik, hozirlikni tushuntirib beruvchi 

sababni nazarda tutadi. Motivlar, ya’ni u yoki bu faoliyatni ba-

jarish uchun moyillikni aniqlashda psixolog Kurt Levin ish 

olib  borgan. Inson kayfi yatiga qarab har qanday harakat mo-

tivlarini turlicha talqin qilish mumkin.

Amerikalik psixologlarning fikricha shaxs motivining ikki 

turi mavjud:

–  muvaffaqiyatga erishish motivi;

–  muvaffaqiyatsizlikdan qochish motivi.

Odamlar ham u yoki bu faoliyatlarga kirishishda qaysi mo-

tivga mo‘ljal qilishlariga qarab farqlanadilar. Masalan, faqat 

muvaffaqiyat motivi bilan ishlaydiganlar oldindan ishonch bilan 

shunday ish boshlaydilarki, nima qilib bo‘lsa ham yutuqqa eri-

shish ular uchun oliy maqsad bo‘ladi. Ular hali ishni boshlamay 

tu rib, yutuqni kutadilar va shunday ishni amalga oshirishsa, 

odamlar ular ning barcha harakatlarini ma’qullashlarini biladi-

lar. Bu yo‘lda ular nafaqat o‘z kuch va imkoniyatlarini, balki 

barcha tashqi imkoniyat laridan – tanish- bilishlar, mablag‘lar 

kabi omillardan ham foydalanadilar. 

Muvaffaqiyatsizlikdan qochish motivatsiyasiga tayangan 

shaxs larda birinchilardan farqli, ishni boshlashdan avval nima 

bo‘lsa ham muvaffaqiyatsizlikka duchor bo‘lmaslikni o‘ylaydilar. 

Shu tufayli ularda ko‘proq ishonchsizlik, yutuqqa erishishga  

ish on  maslik, pessimizmga o‘xshash holatlar kuzatiladi. Shu-

ning uchun bo‘lsa kerak, oxir-oqibat ular baribir muvaffaqi-

yatsizlikka uchraydilar. Agar birinchi toifali shaxslar bir ish-

ni muvaffaqiyatli tugatgach, ko‘tarinki ruh bilan ikkinchi ishga 

kiri shi sh sa, ikkinchi toifa vakillari, har qanday ishni yakunla-

gandan so‘ng, uning natijasidan qat’i nazar, ruhan tushkunlik-

ka tushadilar va og‘rinish hissi bilan boshqa ishga kirishadilar. 

Bu o‘rinda talabchanlik sifatining roli katta bo‘lib, agar mu-

vaffaqiyatga yo‘nalgan shaxslarning o‘zlariga nisbatan qo‘ygan 

---

69

talablari darajasi ham yuqori bo‘lsa, ikkinchi toifa vakillari-

ning talablari aksincha, past bo‘ladi. O‘zidagi qobiliyatlarga 

ishon gan shaxs hattoki mag‘lubiyatga uchrasa ham, unchalik 

qayg‘urmaydi, keyingi safar hammasi yaxshi bo‘lishiga ishona-

di, ishonchsiz shaxs esa kichkina berilgan tanbeh yoki tanqidni 

ham juda katta ruhiy azob bilan qayg‘urib boshdan kechiradi. 

Uning uchun ham shaxsning u yoki bu vaziyatlarda qayg‘urish 

sifati ham ma’lum ma’noda motivlar xarakterini belgilaydi.

Qiziqishlarning psixologik mohiyati

Kishilarda ehtiyojlar asosida qiziqishlar va mayllar vujudga 

keladiki, ular shaxsning ko‘zlagan maqsadini ma’lum daraja-

da belgilab beradi.

Kishining nimagadir e’tibor berishiga, qandaydir predmet 

va hodisalarni bilishga intilishi qiziqish deb ataladi. Qandaydir 

faoliyatga intilish mayl deb ataladi. Qiziqish va mayllar kishi-

ning emotsional hayoti bilan bog‘liqdir. Qandaydir bir qizi-

qish yoki maylni qondirib bo‘lmaslik noqulay salbiy emotsi-

yalar uyg‘otadi. Qiziqishning nerv-fiziologik mexanizmlari 

to‘g‘risida mulohaza yuritilganda dastavval I.P. Pavlovning oliy 

nerv faoliyati haqidagi ta’limotini eslab o‘tish joiz. Uning «Bu 

nima?» refleksi, ya’ni oriyentirovka (mo‘ljal olish) refleksi qizi-

qishning mohiyatini tu shunishda muhim ahamiyat kasb etadi. 

Psixologiyada qiziqish qu yidagi tiplarga ajratiladi:

1.  Mazmuniga ko‘ra: shaxsiy va ijtimoiy.

2.  Maqsadiga ko‘ra: bevosita va bilvosita.

3.  Ko‘lamiga ko‘ra: keng va tor.

4.  Qiziqishlar darajasiga ko‘ra: barqaror va beqaror.

Insonning shaxsiy qiziqishining kelib chiqishi birlamchi 

bo‘lishiga qaramay u bir davrning o‘zida ijtimoiylik ahamiyati-

ga ham ega. Qiziqishlarning mazmuni kishining biror yo‘lni 

tutganligini va hayotda o‘z oldiga qo‘yadigan maqsadlarini 

bildiradi. Qiziqishlarning chuqurligi kishining umumiy rivoj-

lanishi va aqli bilan uzviy bog‘liqdir. Uning kasbiy faoliyatiga 

qiziqishi oxir-oqibat jamiyat uchun naf keltiradi. Bevosita qizi-

qishlar hodisalar 

ning emotsional jozibaliligi, his-tuyg‘ularga 

ega bo‘lishi, tashqi ta’sirlarga beriluvchanligi tufayli vujudga 

---

70

keladi. Bilvosita qizi qishlarni tarkib toptirish hamda maxsus 

treninglarda amalga oshi rish muhimdir.