Maktabgacha yoshdagi

Ongning to‘rtinchi ta’rifi
uning tarkibiga muayyan munosa-
batlarning kirganligidir. Rang-barang his-tuyg‘ular olami odam 
ongining tarkibiga kiradi. Unda murakkab obyektiv va odam ning 
o‘zi ham jalb etilgan ijtimoiy munosabatlar o‘z aksini topadi. Bu 
o‘rinda ham, boshqa ko‘pgina hollarda bo‘lgani kabi patalogiya 
normal ongning mohiyatini yaxshiroq anglab olishga yordam be-
radi. Turli xususiyatli munosabatlar ong nazoratida amalga oshi-
rilsa, shaxs xulq-atvorida, faoliyatida va muomala jarayonida, 
hech qanday nuqsonlar, chetga og‘ishlar sodir bo‘lmaydi. Ong-
ning zaiflashuvi esa shaxsning his-tuyg‘ulari va munosabatlarini 
o‘zgartiradi, masalan, quvonch qayg‘u bilan, optimizm pes-
simizm bilan vaqti-vaqti bilan o‘rin almashib turishi kuzatiladi. 
Ayrim ruhiy kasalliklarga chalinganda ongning buzilganligi ay-
nan his-tuyg‘ular va munosabatlardagi buzilish bilan belgilana-
di, bemor bunga qadar behad sevgan onasini suymaydigan bo‘lib 
qoladi, yaqin kishilari to‘g‘risida zarda bilan gapiradi va hoka-
zo. Demak, shaxslararo munosabatlar natijasida vujudga keluvchi 
emotsional baholar inson ongida o‘z ifodasini topadi.
Psixikaning quyi darajasi ongsizlikdir. Ongsizlik odam on-
giga borib yetmaydigan psixik jarayonlar, xususiyatlar va holat-

---

57
lardir. Bunday hodisalarga
 ong osti holatlari 
deyiladi. Shaxsdagi 
ongsizlik holatlari kishining o‘zi anglamagan holda qiziqishi va 
ehtiyojlarini bajarishga intilishdir. Jumladan tush ko‘rish, shirin 
xayol, orzu kabilar kishining ixtiyorsiz xulq-atvorida namoyon 
bo‘ladi. 
SEZGI
XOTIRA
ONG – 
ANGLASH
TAFAKKUR
MAQSADNI 
KO‘ZLOVCHI 
FAOLIYAT
ONGNING 
TUZILISHI
ONG TA’RIFLARI
IDROK
SUBYEKT – 
OBYEKT
XAYOL
HIS-
TUYG‘ULAR 
OLAMIDAGI 
MUNOSABAT-
LAR
Ong – psixikaning yuksak 
shakli, insonning yakka va 
hamkorlik faoliyatida, muloqot 
jarayonida shakllanadigan ijti-
moiy-tarixiy taraqqiyot mah-
sulidir
Ongsiz (ong osti holatlari) – 
uyqu, tush ko‘rish, avtomat-
lashgan harakatlar, faoliyat-
ga undovchi ammo maqsadni 
anglamaydigan mayllar, patalogik 
holatlar – shaytonlash, alahlash, 
gallutsinatsiya
Odamda ong asta-sekin rivojlana boradi. Yangi tug‘ilgan bola-
da ong bo‘lmaydi, lekin u ruhan va jismonan taraqqiy etgan sari 

---

58
ri vojlana boradi va takomillashadi. Ongga yuqori darajali izchil-
lik xosdir. U doim jadalligi, chuqurligi va kengligi bilan boshqa 
bilish jarayonlaridan farq qiladi. Odam hayotining turli davrla-
rida, o‘s mirlik, o‘rta yosh, qarilik chog‘ida ong turli ko‘rinishda 
bo‘lsa-da, u bir butundir.
Yuqorida aytib o‘tganimizdek bilimsiz ong bo‘lmaydi, lekin ong 
va bilim bir xil ibora emas. Bilimlar har doim xotirada to‘plan sada, 
lekin hamma vaqt ham ongda aks etavermaydi. Bu yerda quyida-
gi qiyosni keltiramiz. Kishida xotira iz lari, ya’ni o‘tgan hayot izlari 
miya hujayralarida saqlanar ekan, ularni ko‘p sonli elektr chiroq-
lariga o‘xshatish mumkin. «Ularning bir qismi yoqilganda tegish-
li obyektlar va kechinmalar ong nuri bilan yoritiladi». Biz bilamiz-
ki bilimlar yaxshi va puxta bo‘lganda ham ong buzilishi mumkin. 
Xotira, fikrlash kabi odamning boshqa fazilat lariga baho berishda 
ongning ravshanligiga ishonch hosil qilish kerak. Shunday ekan, 
ongga o‘zini-o‘zi anglash, «men» ongi kiradi. «Men» degan ong 
odatda bizdan yo‘qolmaydi va ancha yaqqol ifodalan gan bo‘ladi.
Ongda doimo turgan joyimiz va vaqt aks etib turadi. Es-hushi 
joyida bo‘lgan odam hamma vaqt qayerdaligini ang laydi, soat 
nechali gini hech bo‘lmaganda taxminan ayta oladi. O‘z tanasini 
his qilish ham ong funksiyasiga kiradi. Odam tana si faqat tash-
qi olamdan (ko‘ruv, eshituv, hid bilish)dan emas, balki tanasi-
ning ichki a’zolaridan ham ta’sirot yetkazuvchi retseptorlar orqa-
li ma’lumot olib turadi, lekin ular ongda aks etmaydi. Tashqi 
olamdan axborot olish va o‘zini-o‘zi anglash doimo ongda aks 
etib turadi. Ana shu jarayonlar natijasida odam o‘z his-tuyg‘ulari, 
sezgila ri, xohishlari, ehtiyojlarini atrof-olam vaziyatlari bilan 
taqqos laydi. Bu ongning eng muhim funksiyasidir. Psixofiziologlar 
ongga bosh miya po‘stlog‘ining funksiyasi deb ta’rif berishadi. 
Ularning fikricha, bosh miya po‘stlog‘i va birinchi galda ikkinchi 
signal sistemasi ong uchun, uning rivojlanishi hamda saqla nib 
qolishi uchun hal etuvchi o‘rin tutadi. Ikkinchi signal sistema-
si ongga xos bo‘lgan o‘z-o‘ziga hisobot berishni ta’ minlasa, ong 
faoliyat ko‘rsatishi uchun zarur bo‘lgan po‘stloqning te tiklik hola-
ti retikular formatsiyaning faoliyati bilan uzluksiz bog‘langandir.
Ongsizlik holatlarini atroflicha tushuntirib berishda psixoana-
lizdan foydalaniladi. Z. Freyd yaratgan psixoanaliz to‘g‘risidagi 

---

59
nazariya inson ruhini bir muz tog‘iga qiyoslaydiki, go‘yo uning 
ustki, oltidan bir qismi ong bo‘lsa, suv ostida ko‘rinmay yotgan 
oltidan besh qismi – ong os tidagi jarayonlardir, ya’ni ongsizlik-
dir. Z. Freyd «yashirinib» yotgan psixologik jarayonlarni ongsiz 
jarayonlar deb ataydi. Rus psixologlari bu holatni turli atama-
lar bilan ta’riflashadi: ongsizlik (бессознательное), ongostlilik 
(подсознательное), ong osti (подсознание). Ba’zi o‘zbek psi-
xologlari «ongostlilik» degan atamani ma’qul ko‘ri shadi. Shun-
day qilib, hanuzgacha fanda katta shov-shuvlarga sababchi bo‘lib 
kelayotgan va mohiyati to‘laligicha o‘rganilmagan ushbu noaniq 
psixologik jarayonlarning atamasi ham noaniq bo‘lib qolmoqda. 
Bu atamalarning ma’nosini o‘zgartirmagan holda biz «ongsizlik» 
va «ong ostidagi ong» degan atamalardan foydalanamiz.
Ongsizlik bu shunday holatki, bunda odam ixtiyorsiz tarzda, 
o‘zi bilmasdan yoki anglamasdan turli xatti-harakatlarni amalga 
oshiradi. Ongsizlik holatida voqealikning fakti va o‘rnini mo‘ljal 
qilish yaxlitligi yo‘qoladi, xatti-harakatning nutq yordamida 
boshqarilishi buziladi, kishi o‘z harakatlarini nazorat qila olmaydi, 
natijasini ham baholay olmaydi. Ongsizlikka quyidagi psixik ho-
disalarni kiritish mumkun: uyqu holatidagi psixik hodisalar (tush 
ko‘rish), sezilmaydigan, ilgari ongli bo‘lib, keyin takrorlanave-
rishi natijasida avtomatlashib ketgan, anglanilmaydigan harakat-
lar, faoliyatga undovchi, ammo maqsad anglanmaydigan mayllar, 
kasal odam psixikasida yuzaga keladigan ayrim patalogik holatlar 
(shaytonlash, alahsirash, ko‘zga yo‘q narsalarning ko‘rinishi).
Ongsizlikni ongga qarama-qarshi deb hisoblash, uni hayvon-
lar psixikasiga tenglashtirish noto‘g‘ridir, ongsizlik kishi hayotining 
shart-sharoitlari bilan bog‘liqdir. Ongsizlik kishining xuddi ong ka-
bi o‘ziga xos psixik qiyofasidirki, u kishi miyasida borliqning yetar-
li darajada bir xil bo‘lmagan qismlar aksi tarzida, inson hayotining 
ijtimoiy shart-sharoitlari bilan bog‘liq holda paydo bo‘lgandir.