Maktabgacha yoshdagi

Maktabgacha yoshdagi davrda jinsiy tarbiya.
Jinsga man-
sublik, har bir oilada individual ravishda olib boriladi. Har bir 
xalqning o‘z mentalitetini hisobga oladigan bo‘lsak, o‘zbeklarda 
jins tarbiyasiga alohida e’tibor qaratiladi. Bolaga juda yoshli-
gidanoq milliy liboslarga xos kiyinish, ya’ni qiz bola ko‘ylak va 
lozim (o‘z nomi bilan «lozim») kiyishi, o‘g‘il bolaga xos kiyim-
larini kiymaslik, qiliqlarini qilmaslik, orastalik, muloyimlik va 
boshqa xarakter xislatlari singdirib boriladi. Bola bog‘chadagi 
dav rida o‘g‘il bolalar shortikda, qizlar yubkada yurishlari ko‘p-

---

391
gina bog‘chalarda saqlanib qolgan. Lekin afsuski milliylik-
ka e’tibor bola katta bo‘lgan sari g‘arb tarbiyasi ostida yo‘qolib 
bormoqda. Bunday munosabat bola oilasida va uning atrofida-
gilarda bo‘lgan axloq andazalari ta’sirining natijasidir. Kattalar 
tomonidan to‘g‘ri, axloqiy va aqlli ko‘rsatmalar bolada jinslar 
farqiga va aloqasiga sog‘lom munosabatni shakllantiradi. Bo-
la ota-onasiga va tarbiyachiga jinslar farqi haqida, bolalar pay-
do bo‘lishi yo‘llari va hokazo haqida savollar berishi mumkin. 
Ko‘p bolalar o‘zaro bu savollarni muhokama qilishadi. Bun-
day savollarga bo‘lgan tabiiy qiziquvchanlik kattalar tomoni-
dan to‘g‘ri tushuntirilishi kerak. Shuning uchun bolalar berishi 
mumkin bo‘lgan savollarga oldindan javob tayyorlash foydalidir. 
Katta yoshli odam bu muammoga shaxsning axloqiy tarbiyasiga 
bo‘lgandek jiddiy munosabat bildirishi lozim. U bola bilan suh-
batlasha turib, zaruriy odob saqlashi va har bir bolaning yoshini 
va psixologik xususiyatini inobatga olishi kerak. Bolaga haqiqat-
ni uyalmasdan gapirish kerak, lekin bu unga kattalar ega bo‘lgan 
bor ma’lumotlar zaxirasini ochish kerak degani emas.
Tarbiyachi ota-onalarning bolalarni jinsiy tarbiyalashga 
bo‘lgan fikrini bilishi lozim va ular bilan, ayniqsa bu muammoga 
nisbatan xurofotga ega bo‘lgan ota-onalar bilan ma’rifiy ishlarni
olib borishi kerak. Bolaning o‘z tanasini begona ko‘zlardan tabiiy 
himoya qilish zaruriyatini kattalar hurmat qilishlari va bolaning 
uyatchanligini iloji boricha asrab qolishlari kerak. 
Shaxsda salbiy tuzilmalarning paydo bo‘lishi
Har qanday rivojlanish jarayonida bo‘lganidek axloqiy rivoj-
lanishda ham ziddiyatlar kurashi bo‘lib o‘tadi. Bizning hayotiy 
tajribamizdan bevosita qanday insoniy qadriyatlar shaxsiy ijobiy 
yutuqlarni belgilashi, ziddiyatlar kurashi qanday kechishi hamda 
qanday qilib shaxsda salbiy tuzilmalar paydo bo‘lishini kuzatish 
imkoniyati chetda qoladi. Salbiy tuzilmalar – xatti-harakatning 
sotsial ko‘rinishi hamda shaxsning muayyan xislatlari – mohi-
yatiga ko‘ra rivojlanish mahsuli bo‘lib ular maxsus o‘rganishni ta-
lab qiladi. 
Agar bola tan olinish ehtiyojini his qilmasa boshqa inson-
lar bilan muloqotda rivojlanishi nomukammal bo‘ladi. Biroq shu 

---

392
ehtiyojni amalga oshirish ham salbiy holatlarga olib kelishi mum-
kin, masalan, yolg‘on – g‘arazli maqsadda haqiqatni yashirish 
yoki hasad – boshqa birovning yutug‘idan alamzadalik hissi. Al-
batta, yolg‘on tan olinishga bo‘lgan ijtimoiy ehtiyoj bilan birga 
yurishi mumkin, ammo bu ehtiyojning zaruriy qismi hisoblan-
maydi. Ontogenezda, bolaning ichki holati endigina jamiyat to-
monidan berilgan qoliplarga o‘rganayotgan paytda yolg‘on pay-
do bo‘lishi mumkin. Shaxsda salbiy tuzilmalarning paydo bo‘lish 
sabablaridan biri ijtimoiy jihatdan yetilmagan, shaxsning tan oli-
nish ehtiyoji hisoblanishi mumkin. 
Kundalik hayot doimiy tarzda bolani turli holatlar bilan 
to‘qnashtiradi hamda ularning har birini axloqiy me’yorlar orqa-
li osonlik bilan hal qiladi, boshqalari esa u tomondan qoidalarni 
buzish va yolg‘on ishlatilishiga turtki bo‘ladi. Ular obyektiv jihat-
dan, ya’ni axloqiy me’yorlarni bolaning impulsiv istaklari bilan 
mos kelmasligi kabi muammoli vaziyatlardir. Bunday muammoli 
vaziyatga tushgan bola uni quyidagicha hal qilishi mumkin: 
1) qoidani bajarish;
2) o‘z ehtiyojini qondirish va shu bilan birga qoidani buzish 
hamda buni kattalardan yashirmaslik;
3) o‘z ehtiyojini qondirish va shu bilan birga qoidani buzishi, 
lekin jazolanishdan qo‘rqib uni yashirish. Uchinchi turdagi ha-
rakat yolg‘onning paydo bo‘lishiga olib keladi.