«maktabgacha yoshdagi nutqida kamchiligi bo’lgan bolalarni o’qitish va tarbiyalashda logopedik yordamni tashkil etish» Annotatsiya

«MAKTABGACHA YOSHDAGI NUTQIDA KAMCHILIGI BO’LGAN BOLALARNI O’QITISH VA TARBIYALASHDA LOGOPEDIK YORDAMNI TASHKIL ETISH»
Annotatsiya: Ushbu maqolada bolalardagi nutq nuqsonlariga ega bolalar bilan olib boriladigan korreksion-tarbiyaviy va pedagogik ishga katta e’tibor qaratilgan . Nutq kamchiligini erta aniqlash ,korreksion ta’lim-tarbiyani tashkil qilish va ta’lim -tarbiyaning uslublari masalasini hal qilish bo’yicha ma’lum miqdorda yutuqlarga erishish usullari haqida so`z yuritiladi.
Kalit so`zlar: bilish , logopedik o'yin, Nutqiy fikrlash , tovush, Nutqi to’liq rivojlanmaganlik, mnestika.
Insonni ulug'lash, uning qadriga etish, ayniqsa, o'sib kelayotgan yosh avlodni
ma'naviy-axloqiy jihatdan tarbiyalash, ularni kamolga etkazish insoniyat oldida turgan eng muhim masalalardan biridir. Bu borada o'zbek xalq pedagogikasining
imkoniyatlari ham nihoyatda kattadir. Respublikamizda uzluksiz ta'limni
modernizasiyalash, ta'limning birinchi bo'g'ini bo'lgan maktabgacha ta'limdan
boshlanadi. Uzluksiz ta'lim tizimini mazmunan modernizasiyalash va ta'lim-tarbiya
samaradorligini yangi sifat darajasiga ko'tarish Dasturining asosiy vazifalaridan biri —bolalarni maktabgacha tayyorlashning turli shakl va uslublaridan keng foydalangan holda maktabgacha ta'limning samaradorligini oshirish, ularga bolalar qamrovini ko'paytirish, oilaviy ta'limga e'tiborni kuchaytirish, maktabgacha ta'lim yoshidagi bolalarning qobiliyatlarini erta aniqlash va rivojlantirishdir. Nuqsonli bolalarni o'qitish, tarbiyalash vaularning rivojlanishi kechikishi, ruhiy-pedagogik xususiyatlarini chuqur o'rganish va ularni tuzatish, bartaraf etishda tarbiyachi shaxsi birinchi darajali ahamiyat kasb etadi. U quyidagi asosiy sifatlarni o'zida namoyon etishi lozim: nogiron bolalarni sevish, g'amxo'rlik qilish, kasbiga qiziqish; samimiylik, insonparvarlik, kamtarlik, madaniyatlilik, so'zda va amalda qat'iyatlilik va izchillik, vatanparvarlik, milliy mafkuraga ega bo'lishlik kabilardir.
Nutq buzilishini tuzatish - nutq buzilishi alomatini to'g'rilash yoki yengillashtirishdir («nutq buzilishlarining oldini olish», «tuzatish» — bu borada qo'llaniladigan atamalardir).
Kompensasiya (muzdlash) — organizmning qandaydir harakatlarining yo'qolishi
yoki buzilishi hollaridagi psixologik funksiyalarni qayta qurishning ko'p qirrali,
murakkab jarayo-nini o'zida namoyon qiladi. Tenglik, shakllanmagan va buzilgan
nutqli hamda nutqsiz harakatlarning rivojlanishi va tiklanishi logopedik ta'sir etishning maxsus tizimidan qo'llanish asosida amalga oshadi. Bu jarayonda kompensasiya shakllanadi.
O'qitish — ikki tomonlama boshqariladigan jarayondir. U bolalarning bilim, malaka va ko'nikmalarni o'zlashtirish bo-rasidagi faol bilish faoliyatini, bu faoliyatustidan pedagogik rahbarlikni amalga oshirishni o'z ichiga oladi. O'qitish jara-yoni
Qayta tarbiyalash jarayonida nutqiy faoliyati buzilgan kishilarning o'ziga xos muhim xususiyatlarini tuzatish ishlari amalga oshiriladi. Bosh miya ma'lum qismining
xastalanishi hollaridagi logopedik ishlarda buzilgan nutqiy va nutqsiz vazi-falarni
tiklashga qaratilgan tiklovchi ta'limda foydalaniladi. Bunday ta'lim asosida harakatning saqlanib qolgan qismiga tayanish va barcha funksional tizimni qayta qurish yotadi.
«Nutqni tiklash» atamasi afaziya davridagi nutq buzilishining, aksincha, rivojlanishini belgilash uchun qo'llaniladi.Bolalarda nutq buzilishini yuzaga keltiruvshi sabablar ichiga tashqi (ekzogen) va
ichki (endogen) omillar, shuningdek, atrof-muhitning tashqi sharoitlari kiradi. Nutqiy nuqsonning turli sa-bablarini ko'rib chiqishda evolyusion-dinamik yondashiladi. Bu nuqsonning yuzaga kelish jarayonini tahlil qilishdan, nuksonli rivojlanishning umumiy qonuniyatlarini va har bir yosh davrida nutqning rivojlanish qonuniyatlarini hisobga olishdan iboratdir (Abu Ali Ibn Sino, I.M.Sechenov, L.V.Vigotskiy).

Psixik (shu bilan birga nutqiy) jarayonlarning shakllanishida biologik va ijtimoiy jarayonlarning birligi tamoyili nutqiy tizimning rivojlanishiga — nutqiy muhit,

muomala, emosional aloqa va boshqa omillarning ta'sirini aniqlash imkonini beradi.
Eshitishi normal bo'lgan bolaning kar-soqov ota-ona qo'lida tarbiyalanuvchi, surunkali kasal bo'lib tez-tez kasalxonalarda davolanuvshi bolalarda nutqning rivojlanmay qolishi, oilada uzoq vaqt davom etuvchi ruhiy shikastlanish va ikki tillik bo-lada rivojlanishiga salbiy ta'sir ko'rsatishiga misol bo'ladi.
Nutq nuqsoniga ega bo'lgan bolalarga mo'ljallangan bog'chalar, yasli-bog'chalar va umumiy tipdagi bog'cha, yasli-bog'chalar qoshidagi tegishli maktabgacha tarbiya guruhlari yuqorida nomlari ko'rsatib o'tilgan muassasa qaraydigan xalq ta'limi bo'limlari tomonidan komplektlashtiriladi. Normal nutqni o'zlashtirgan, ta'limni
muvaffaqiyatli tamomlagan va 7 yoshga to'lmagan bolalar umumiy tipdagi bog'chaga o'tkaziladilar. Maxsus maktabgacha tarbiya muassasalari sharoitida turli xil nutq nuqsonlariga ega bo'lgan bolalarga beriladigan logopedik ta'limning asosiy vazifalari yetakchi nutq nuqsonini tuzatish bilan birga xat-savodni egallashga tayyorlash ishini ham o'z ichiga oladi. Nutq nuqsoniga ega bolalarga mo'ljallangan maktabgacha tarbiya muassasalarida barcha tuzatish jarayonlarini aniq tashkil qilish ko'zda tutiladi.Nutqida kamchiligi bor shaxslarning barcha yosh guruhlarida nutq bilish faoliyati, emosional irodaviy sohalardagi nuqsonlarni bartaraf etish imkoniyatlari tibbiy va pedagogik ta'sirlar kompleksining o'z vaqtida va aynan bir xil qo'llanishiga bog'liqdir.
Tarbiyachi o'z ishini dastur talablari va bolalarning nutqiy imkoniyatlarini hisobga olgan holda rejalashtiradi. Tarbiyachi bola nutqining shakllanishidagi individual kamchiliklarni bilishi, nutqining talaffuz va leksiko-grammatik tomonidan nuqsonlarni bilishi, ta'lim va ta'limdan tashqari faoliyat jarayoni davomida har bir bo laning nutqiy imkoniyatlarini hisobga olishi shart.
Shuni ta'kidlash joizki, so'nggi yillarda O'zbekistonda rivojlanishida nuqsoni bo'lgan bolalarga nisbatan e'tibor yanada kuchaymoqda. Ulardagi nuqsonlarni erta aniqlash hamda ta’lim-tarbiyasi uchun etarli darajada shart-sharoitlar yaratish ishiga alohida diqqat-e'tibor qaratilmoqda.Logoped ilg'or tajribalarni umumlashtirib bolalarning nutqini tuzatishning eng yaxshi vositalari bo'yicha izlanish olib borishi kerak. U egallab olishi lozim bo'lgan malakalar keng va turlichadir: o'quv-bilish (adabiyotlar bilan ishlash, bo-lani kuzatish, pedagogik jarayonni modellashtirish, tuzatish-tarbiyalash orqali ta'sir etishning samarali yo'llarini tanlash va boshqalar); o'quv-tashkiliy ishlar (muqobil va kalendar re-jalashtirish, yakka tartibda va guruhli mashg'ulotlar o'tish, ji-hozlarni yaratish, keng kamrovli ta'sir etishni ta'minlash ham¬da bu qamrovda ishtirok etish va boshqalar); o'quv-pedagogik ishlar (har bir
voqeani tahlil qilish, tuzatishning aynan bir xil vositalarini tanlash va hokazo).
Bundan tashqari, logopedning ishi deontologiya tamoyillariga qat'iy amal qilishga asoslanishi kerak (logoped nutqi buzilgan shaxs, uning qarindoshlari, ish joyidagi hamkasblari bilan bo'ladigan o'z munosabatlarini qanday tashkil etishi lozim) degan
muammolar ham mavjud.

Pedagogik deontologiya pedagogik etika va estetika, peda-goglik burchi va pedagoglik odobi haqidagi ta'limotlarni o'z ichiga oladi. Unga amal qilishda

logopeddan nutqida kam-chiligi bor bolaning ota-onalari psixologiyasini tushunishi va ular bilan bir qatorda qayg'urishi talab qilinadi. Logoped juda sabotli, tadbirkor va xayrixoh, nutqi buzilgan shaxsga va uning ota-onalariga shifokorning bemorga va uning yaqin kishilariga muomalasi kabi munosabatda bo'lishi, nutq buzilishlarining og'ir jihatlari va muhimi, mexanizmlarini aniqlashda, ular haqida oldindan ma'lumot to'plashda ehtiyotkorlik qilishi, nutq buzilishlarining tashqi ko'rinishini, ularning mohiyatini hisobga olishi kerak..
Logoped nutqi atrofdagilarga — nafaqat bolalarga, balki kattalarga ham namuna bo'lishi lozim. Logoped yagona nutqiy tartibni ta'minlaydi, maxsus bolalar muassasalaridagi o'rta va kichik xodimlarga nutq madaniyatini o'rgatadi, qator hollarda, masalan, maxsus bolalar uylari sharoitlarida barcha o'quv-tar-biyaviy jarayonni boshqaradi.Logoped nutq buziishlarini payqab olishi ularni tuzatish va bartaraf etish usul hamda metodlarini egallagan bo’lishi bunday nuqsonlarni oldini olishga doir profilaktik ishlarni yo’lga qo’yishi nutqni zaiflashgan bolalarni maktabgacha tarbiya yoshida ham maktab yoshida ham ona tili bo’yicha o’qitishning maxsus metodlaridan qo’llana olishi g’ayritabiiy nutqli bolalarning muhim psixik xususiyatlarini bilishi ularni tarbiyalash usul hamda metodlarini egallagan bo’lishi ulardagi oliy miya qobig’i faoliyatini tuzatish va rivojlantirish uslublaridan qo’llana olishlari kerak.
Bolalarni o’qitish tarbiyalash va ularning buzilgan nutqlari yuzasidan olib boriladigan ishlarning samaradorligigga erishish uchun logopedning shxsi birinchi
darajali ahamiyat kasb etadi. U quyidagi asosiy sifatlarni o’zida namoyon etadi: kasbiga qiziqishlik, bolalarni sevish, o’ziga va atrofdagilarga talabchanlik, pedagogik ijodiy xayolva kuzatuvchznlik, samimiylik, kamtarlik, mas’uliyatlik, so’zda va amalda qat’iylik va izchillik. Logopedik ish pedagogik-tuzatish tadbirlari
tizimi sifatida ko'rib chiqiladi. U bola nutqi va shaxsiyatini atroflicha shakllantirishga qara-tilgan bo'ladi. Bun da lining nuqsonini bartaraf etish yoki muzdlash zamrligi hisobga olinadi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI.

1. Bola huquqlari To'g'risida konvensiya. - O'zbekiston bolalar jamg'armasi.
2. S.Sh. Aytmetova. «Yordamchi maktab o'quvchilarining psixik rivojlanish xususiyatlari». - Т., «O'qituvchi», 1984.
3. S.Sh. Aytmetova. «Oligofrenopedagogika» - Т., 1994.
4. M.Yu. Ayupova. Logopediya. «O'zbekiston faylasuflar milliy jamiyati» -
Т., 2007