Maktabgacha yoshdagi bolalarning ekologik madaniyatini rivojlantirishning zamonaviy mexanizmlari

Abu Rayhon Beruniy (973-1048)
koinotdagi hodisalami taraqqiyot 
qonunlari bilan narsa va hodisalarining o‘zaro ta'siri bilan tushuntirishga urinadi. U 
tabiatshunos sifatida tabait haqida quyidagicha fikr yuritadi: “Ekin nasi qoldirish 
bilan dunyo to‘lib boraveradi” Beruniy “Saydana” asarida 1116 turdagi dori-
darmonlarni tavsiflagan. Ularning 750tasi turli o‘simliklardan, 101 tasi 
hayvonlardan, 107tasi esa minerallardan olinadi. Har bir o‘simlik, hayvon va 
minerallaming xossalari, tarqalishi va boshqa xususiyatlari keltirilgan.
Abu Ali ibn Sino (980-1037) 
jahon fani va madaniyati taraqqiyotiga buyuk 
hissa qo‘shgan olimlardan biridir. Yirik qomusiy olim sifatida u o‘z davri 
ilmfanining deyarli barcha sohalari bilan shug‘ullangan. Turli yozma manbalarda 
uning 450dan ortiq asar yozganligi eslatiladi. Bizgacha esa 24tasi etib kelgan. 108 
Ibn Sino asarlari orasida uning mashhur "Tib qonunlari" nomli shoh asari tibbiyot 
ilmining qomusi hisoblanadi.” Agar dunyoda chang va g‘ubor bo‘lmasa insoniyat 
ming yil umr ko‘rardi’’ deb aytgan edi Olimning juda ko‘p qimmatli tikrlari, 
Jumladan, uning inson sog‘lig‘ini saqiash haqidagi, parhez, gigena to‘g‘risidagi 
xulosa va maslahatlari hanuzgacha o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan. U barcha 
yoshdagi kishilar uchun jismoniy mashg‘ulotlar bilan shiig‘ullanishni tavsiya 
etgan. 
Zahiriddin Muhammad Bobur (1483-1530)
faqat shoirona bo‘lmay. balki 
tabiatshunos ham bo‘lgan. Boburining eng yirik asari “Boburnoma”asarida 
shoirning ko‘rgan kechirganlari, borgan joylarining tabiati, boyligi, odamlari, urf-
odatlari. hayvonot, o‘simliklari va boshqalar tasvirlangan. Наг bir kasb egasi bu 
kitobdan o‘ziga keragicha ma’lumot topadi. Asar muhim atamalar manbalarga boy. 
Unda yer,suv. havo turli tabiiy hodisalarga tegishli xalq so‘zlari ko‘plab topiladi. 
Bobur har bir hududni malum bir tartibda tasvirlaydi. Avvalo joyning 
geografik o‘rni, qaysi iqlimga mansubligi, shifobaxsh joylari, o‘simliklari, 
qazilmalari, hayvonoti va aholisi haqida ma'Iumotlar beriladi. Bobur ajayib botanik 
bo‘lgan. U o‘simliklarni sevgan va yaxshi bilgan. Bobur o‘zi bo‘lgan joy laming 
tabiati va o‘ziga xos xususiyatlarini jonajon vatani Andijon bilan taqqoslaydi, u 

---

ayniqsa gullar. manzarali hamda mevali daraxtlarni ko‘paytirishga, ularning 
tarqalishiga e'tibor bergan.
Tabiatga munosabat odobini tarbiyalash lnson onadan tug‘ilib, olamga 
kelgan chog‘idanoq tabiat ehsonidan bahramand bo‘ladi. Ilk bor havodan to‘yib 
nafas oladi. Odamzot o‘sib-unish uchun oziq-ovqat, suv, quyosh, harorati juda 
zarur bo‘lib, u bularning hammasini tabiatdan oladi. Tabiat musaffo bo‘lsa. odam 
ham sog‘lom, baquvvat o‘sadi. Odam har nafas olganda uning o‘pkasiga yarim 
litrgacha havo kiradi. Odam bir minutda 16-18 marta nafas oladi yoki tanaga 8-9 
litr havo kiradi. Bu miqdor bir kecha-kunduzda 11 ming litrdan ortadi. Demak, 
havo inson tanasi uchun eng muhim va zarur tabiat in'omidir. Havoga muntazam 
ravishda aralashib turadigan chang o‘pkada gaz almashuviga salbiy ta'sir 
ko‘rsatadi. Bu insonning sog‘lig‘ini bora-bora izdan chiqarib. turli-tuman 
xastaliklarni vujudga keltiradi. Tabiat shunday odil mo‘jizaki, atrof-muhitni 
muvozanatga keltiradi.
CHunonchi, chiqarilgan karbonat angidridni o‘simliklar yutib, uni 
kislorodga aylantiradi, demak o‘simliklar dunyosi, rairiziy rna'noda aytganda, 
havoni chang va karbonat angidriddan tozalab beruvchi bebaho vositadir. Bunda 
inson o‘z atrofini o‘rab turgan iabiatni, uning o‘simliklar dunyosini ko‘z 
qorachig‘iday asrabgina qolmay, uni boyitishi, qo‘lidan kelganicha ko‘proq daraxt 
ekishi, ko‘kalamzorlashtirishga intilishi zarur degan xulosa chiqadi. SHuning 
uchun otabobolarimiz daraxt ekish, bog‘-rog‘ yaratishni savobli ish deb bilishgan. 
Bir tup mevali daraxt ekkan kishining ikki dunyosi obod bo‘ladi, deb bejiz 
aytishmagan. Muhammad allayhissalom hadislarida bu ishning savobi xususida 
quyidagilar aytilgan: