Maktabgacha yoshdagi bolalar psixologiyasi

Kuchsiz jonivorlar — bir xil tipni tashkil qiladi, bu tipning vakillarida ikkala nerv jarayonida, ayniqsa tormozlanish ja­rayoni ojiz hisoblanadi, bunday itlar besaronjom bo‘lishadi, to‘xtovsiz akillayveradi yoki bamisoli bir xil holatda turavera- di. Tashqi ta’sirlar hatto ba’zan arzimagan ta’sirlar ham ular- ga ortiqcha ta’sir ko‘rsatadi. Uzoq davom etgan qo‘zgatuvchilar ularda nerv sistemasini tez ishdan chiqishini keltirib chiqaradi.

Kuchli hayvonlar — muvozanatlashganlik bo‘yicha ajra- tiladi. Kuchli muvozanatsizlar alohida tipni tashkil etadi. Muvozanatsizl ik kuchli itlar o‘rtasida bir xil shaklda kuchli qo‘zg‘alish jarayoni bilan muvozanatlashganligi sababli bu hay- vonlarda faoliyat juda zo‘riqqan, ko‘pincha nerv faoliyatida bu- zilish ro‘y beradi. Ko‘p hollarda bu urishqoq, haddan tashqari qo‘zg‘aluvchan hayvonlardir. Kuchli muvozanatlilar o‘z nav- batida nerv jarayonlarining almashinuviga, harakatchanligi- ga qarab jonli va bosiq tiplarga bo‘linadi. Xatti-harakatning tashqi xususiyatlariga qaraboq bu tiplarning vakillari bir-biri- dan farq qiladi. Bir xillari tez qo‘zg‘aluvchan va harakatchan, boshqalari sust qiyinchilik bilan qo‘zg‘aladi. Oliy nerv faoliyat- ning 4 asosiy tipi farqlangan:


200

1. 
   Kuchli muvozanatli va tez (jonli).
   
2. 
   Kuchli muvozanatsiz (behalovat).
   
3. 
   Kuchli muvozanatli va sekin (osoyishta).
   
4. 
   Kuchsiz tip.
   

Nerv faoliyatining tipi organizmning tabiiy xususiyatidir. U nasliy jihatdan bog‘liq, biron-bir darajada o‘zgarmas hisob- lanmaydi, u rivojlanadi va ma’lum darajada atrofdagi sharoit- lar ta’siri ostida o‘zgaradi. Eksperimentlarda shu narsa aniqla- nadiki qo‘zg‘alish ustun turgan kuchli tipda kuchli mashq qilish yo‘li bilan tormozlanish jarayonini mustahkamlash mumkin. Ya­na shu narsa ma’lumki, nerv jarayoni xususiyatlari yoshga qarab o‘zgarishi mumkin. «Biz, — deb yozadi I.P. Pavlov, — itda aniqlan- gan nerv sistemasi tipini... odamga tatbiq qilishga to‘la haqlimiz».