Maktabgacha yoshdagi bolalar psixologiyasi

Temperament tiplarining psixologik tasnifi

I.P. Pavlov nerv sistemasining to‘rtta tipi borligini belgilab chiqdi. Avvalo u kuchli va kuchsiz tiplarni farqlagan. Kuch- li tiplar orasida muvozanatsiz tiplar va muvozanatli tiplar bo‘lishi mumkin. Muvozanatli tiplar harakatchan va sust (inert) tiplar- ga bo‘linadi. Shu tariqa uchta kuchli tip hosil bo‘ladi, to‘rtinchi tipga esa olim barcha kuchsiz tiplarni kiritgan. Faoliyat jara­yonida nerv sistemasining tipi o‘zgarmasdan qolmaydi. Tem­perament shaxsning psixik xususiyatlaridan biridir, lekin har bir temperamentdagi kishilar ham juda xilma-xil bo‘ladi. Har bir kishi takrorlanmas shaxs hisoblanadi, shuning uchun ham uni yuqorida aytib o‘tilgan temperament tiplaridan biriga kiri- tish hamisha ham mumkin bo‘lavermaydi. Ko‘pgina kishilar­ning shaxsi faqat birgina tipga xos belgiga ega bo‘lib qolmasdan, balki ikki va undan ham ko‘proq tipning belgilariga ega bo‘ladi. Kishida xolerik tipdagi xususiyatlar bilan bir qatorda, masalan, sangvinik tipdagi kishining belgilari ham bo‘lishi mumkin; me- lanxolik tipdagi kishida esa flegmatik tip xususiyatlari uchraydi va hokazo. Bu tiplar sof holda hayotda ancha kam uchraydi. Ya­na ko‘pgina o‘tkinchi oraliq yoki aralash tiplar bor.

Temperament tiplarining psixologik tavsifi quyidagi muhim xususiyatlar yordamida aniqlanishi mumkin:

1. 
   Senzitivlik (lotincha sensus — sezish, his qilish). Insonda bironta psixik reaksiyani hosil qilish uchun zarur o‘ta kuchsiz sezgilarning paydo bo‘lishi uchun kerak qo‘zg‘ovchining ozgi- na kuchi, ehtiyojlar qondirilmasligining sezilar-sezilmas dara­jasi mujassamlashadi.
   
2. 
   Reaktivlik. Aynan bir xil kuch bilan ta’sir etuvchi tash- qi va ichki ta’surotlarga shaxs qanday kuch bilan emotsional reaksiya qilishiga qarab munosabat bildiriladi. Reaktivlikning yorqin ro‘yobga chiqishi emotsionallik, ta’sirl anuvch anlikning ifodalanishidir.
   
3. 
   Faollik. Inson qanday faollik darajasi bilan tashqi olam- ga ta’sir ko‘rsatishi va maqsadlarini amalga oshirishda obyektiv
   

197



hamda subyektiv qarama-qarshiliklarni faollik bilan yengishi- ga qarab fikr yuritiladi.

4.