Maktabgacha va boshlang`ich ta`lim” kafedrasi 5111700- boshlang`ich ta`lim va sport-tarbiyaviy ishi yo`nalishi

Gazlamaning sanoatda ishlab chiqilishi.

3. 
   Gazlamaga ishlov berish jarayoni va ishni to’g’ri tashkil etish
   

Tayanch so’z va iboralar

Gazlama, ip, turlar, ishlov berish, tenika xavfsizligi, metodika, asbob-uskina, ip turlari.

Gazlama — arkok va tanda iplarining oʻrilishidan hosil boʻladigan, pardozlangan va ishlatishga tayyor mato. Oʻlchab — gazlab (qarang Gaz) sotilganligi uchun shunday nomlangan. Gazlama. qadimda daraxt poʻstloqlaridan qoʻlda, keyinchalik tolalardan yogʻoch dastgoxlar, doʻkonlar, toʻquv stanoklarida toʻqilgan. Hozir asosan avtomat stanoklarda toʻqiladi.

Oqartirilgan, sidirgʻa yoki gulli, oʻng tomoni tukli va tuksiz Gazlamalar boʻladi. Gazlamadan kiyim-kechak tikiladi, roʻzgʻor buyumlari tayyorlanadi, u texnikaning turli sohalarida ishlatiladi. Gazlamalar tanda (oʻrish, boʻylama) va arqoq (enlama) iplarning oʻrilishi, ularning materiali, eni, pardoz turlari, ishlatilishi bilan bir-biridan ajraladi (ip gazlama, jun gazlama, ipak gazlama va h. k.). Gazlamaning pishiqlik, kirishuvchanlik, choʻziluvchanlik, qalinlik xossalari bor. Pishiqlik — tanda va arqoq iplarining pishitilishi va oʻrilishiga bogʻliq, u maxsus dinamometr yordamida anikdanadi. Choʻziluvchanlik — tanda va arqoq iplari yoʻnalishida tortilganda yirtilguncha uzayishi. Dinamometrda pishiqlikni oʻlchash vaqtida aniqlanadi. Kirishuvchanlik — saqlash, hoʻllash, yuvish va b. hollarda oʻlchamining qisqarishi. U tanda va arqoq iplarining materiali va xossalari, toʻqimaning tuzilishi hamda pardozlash xillariga bogʻliq; Gazlama 3—10% kirishishi mumkin. Qalinligi tanda va arqoq iplarining yoʻgʻonligiga, zichligi va pardoz turlariga bogliq. Kiyimlik Gazlamalarning qalinligi 0,1—5,0 mm, texnikada ishlatiladiganlariniki bundan qalin boʻladi. Qalinlik maxsus asboblar bilan oʻlchanadi. Gazlamalarni pardozlashda tukini yoʻqotish, ohorini toʻkish, oqartirish, boʻyash, gul bosish, tarash va b. ishlar bajariladi. Tukini yoʻqotish — G. yuziga chiqib qolgan ip va tolalarni olib tashlash; kuydirish yoki qirqish yoʻli bilan bajariladi. Kuydirish uchun Gazlamalar qizitilgan metall yuzasidan yoki gaz alangasi ustidan tez oʻtkaziladi. Qirqish esa maxsus mashinalarda tez aylanuvchi pichoqlar yordamida bajariladi. Bunda Gazlama tekis va chiroyli boʻlib chiqadi. Ohorini toʻkish — tanda iplaridagi ohorni yuvish, bunda Gazlama maxsus eritmali hovuzda ivitiladi, soʻngra yuvib ohordan tozalanadi. Ohori toʻkilgan Gazlama

33
boʻyaladi, gul bosishda boʻyovchi moddalar iplarga yaxshi oʻrnashadi va yuvilganda aynimaydi. Oqartirish — toʻqimadagi tabiiy sargʻish rangni yoʻqotib, gazlamaga oq tus berish. Gazlamalar toʻliq oqartirilgandan soʻng boʻyaladi yoki gul bosiladi. Sidirgʻa boʻyash — Gazlamalarni turli ranglar bilan bir xil qilib boʻyash. Gul bosish — Gazlamaning oʻng tomoniga turli ranglardan maxsus mashinalarda bezaklar tushirish. Tarash — toʻqimadagi arqoq iplarini titib, tolalarini yuzaga chiqarish jarayoni. Bu jarayon ninalik tasma (kardolenta) yordamida tarashlash mashinalarida bajariladi. Bunda Gazlamalar (movut, paxmoq va b.) issiq saqlaydigan va mayin boʻladi. Xonalarni bezash, mebellarga qoplash, eshik va derazalarga tutish uchun ishlatiladigan Gazlama bezak mato deb ataladi. Bundam matolar toʻqiladi yoki pardozlash vaqtida gul bosib tayyorlanadi. Ular pishitilgan har xil rangli iplardan (paxta, jun, ipak va kimyoviy tolalar hamda metall iplardan) toʻqiladi. Bezak Gazlamalar jakkard mashinasi yordamida yirik gulli oʻrilishda toʻquv dastgoxlarida yoki qoʻlda toʻqiladi. Oʻngi tekis, gʻadirbudur va tukli boʻladi. Bunday gazlamalar pishiq, yorugʻbardosh boʻlishi kerak.

Ip — tolalar (paxta, ipak, jun, zigʻir va b.)dan ingichka qilib yigirilgan yoki yigirilmagan toʻquvchilik va tikuvchilik materiali; pishiq va ka-yishqoq mahsulot. Gazlamalar, trikotaj toʻqish, kiyim-kechak tikish va b. koʻp maqsadlarda ishlatiladi. Ip olish uchun ishlatiladigan tola turiga qarab ip tabiiy, sunʼiy, miner"al, kimyoviy xillarga boʻlinadi. Iplar dastlabki, birlamchi va ikkilamchi turlarga ham ajratiladi. Dastlabki ip boʻylama yoʻnalishda qismlarga boʻlinmaydi. Bularga elementar va yakka (mono ip) iplar kiradi. Birlamchi ip toʻqimachilik tolalaridan tayyorlanadigan kalava ip, bir necha elementar iplardan eshib olinadigan kompleks iplardan ibo-rat. Ikkilamchi iplar bir necha birlamchi ipni eshib (pishitib) olinadi. Iplar bir xil toladan hamda har xil toladan (tabiiy tola bilan boshqacha tabiiy tola, sunʼiy tola bilan tabiiy tolani aralashtirib) tayyorlanishi mumkin. Iplarni pishitish yoki eshish darajasi ularning ishlatilishiga boglik. Mas, gazlama toʻqish uchun asosiy ip (tanda) koʻp pishitiladi, arqoq ip esa kamroq pishitiladi, trikotaj toʻqish uchun ip yanada kam pishitiladi. Pilla tolalaridan yigirilgan ipak ip; viskoza, atsetat, kapron va b. kimyoviy tolalardan kompleks iplar olinadi.

Bejamdor iplar olish texnologiyasi ham bor. Ular, asosan, matolar va trikotaj mahsulotlarning ustki qismini bezashda ishlatiladi. Kaprondan olingan yakka ip paypoq toʻqish sanoatida ishlatiladi. Toʻqimachilik tolalaridan tashqari, qogʻoz (kordel), kauchuk va b.dan ip olinadi. Yukrrida ay-tilgan iplarning hammasi toʻqimachilik sanoatining xom ashyosi hisoblanadi. Bulardan tashqari, uy-roʻzgʻorda va xalq xoʻjaligida ishlatiladigan iplar ham bor. Bularga turli tikish (gʻaltak iplar), chatish, kashtachilik, attorchilik va jarroxlikda ishlatiladigan iplar kiradi.

34
Ip uzunligi (m)ning massasi (g)ga nisbati Ip ning metrik nomeri deyiladi. Ip past (34 nomergacha), oʻrta (34 dan 85 gacha) va yuqori (85 dan yuqori) nomerli boʻladi. Iplar turi (assortimenti)ni koʻpaytirish uchun ular qoʻshimcha ishlov (tuk kuydirish, ohorlash, boʻyash)dan oʻtkaziladi.

Tikish darslarida beriladigan politexnik bilim bolalarning bilim doiralarini kengaytiradi. Bolalarni tasavvurlarini insoniyat hayotida muhim o’rinni egallovchi hamda keng tarqalgan materiallar va ularning xususiyatlari, sanoatning gazlama va tolali materiallar ishlab chiqariuvchi tarmoqlari, materiallardan texnika va insonning madaniy hamda maishiy ehtiyojlarini qondiruvchi ishlab chiqarish kabilar bilan boyitadi.

Amaliy mashg’ulotlar jarayonida o’quvchilar turli asboblar hamda moslamalar, asosan qaychi, igna va o’lchov asboblari bilan ishlash malakalarini egallaydilar. Ular bu asbob va moslamalarning har xil turlari bilan tanishadilar.

Dazmol bilan ishlaganda mehnat madaniyati, o’z ishini rejalashtirish hamda tashkil etish ko’nikmasi rivojlanadi va takomillashadi. Bolalarning didlari ham jiddiy o’sadi va takomillashadi. Gazmol, ip va boshqa materiallarni bir-biriga moslab tanlash, o’quvchilarni ranglarni birikishi, gazmol va ipning rangi bir-biriga muvofiq kelishiga ehtibor berishga o’rgatadi.

O’qituvchi o’quv materiallarini darsda o’quvchilarni politexnik tahlim bilan qurollantirish amaliy ishlar bilan birikib ketadigan qilib qurollantiradi. U darsda tahlimni o’quvchilarning faolliklarini, aqliy qobiliyatlarini o’stiradigan metod va usullardan foydalanadi.

1-sinf o’quvchilar qo’yidagi ko’nikma, bilim va malakalarni egallab olishlari kerak:

Gazmol haqidagi umumiy tushunchalar bilan tanitirish. O’simlik (paxta, zig’ir)dan tayyorlanadigan gazmollar haqida dastlabki mahlumotlar beriladi. Gazmolning tuzilishi, ulardagi iplarning to’qilishi haqidagi ilk mahlumotlar beriladi.

Gazmollar asosan nimalarga mo’ljallanganligi bilan tanishtirish: kiyim-kechak, turmush narsalarga va shu kabilar.

Ishlatilishi (tikish, yamash, to’qish iplari) va yo’g’on-ingichkaligiga ko’ra farqlanadigan iplar bilan tanishtirish.

Tikish va to’qishda ishlatiladigan asosiy asboblar hamda moslamalar (nina, qaychi, angishvona, to’g’nog’ich) va ularni saqlashning asosiy qoidalari bilan tanishtirish.

Sanchiluvchan asbob va moslamalarni ishlatganda xavfsizlik texnikasi qoidalari bilan tanishtirish. Tikish vaqtida to’g’ri o’tirish qoidalari, gigiena talablari.

35
Kerakli uzunlikdagi ipni o’lchash, uni qirqish yo’llari bilan tanishtirish (ularni tishlab, totib uzishga yo’l qo’ymaslik), lentani o’lchash va qirqish.

Ip va tolaga ishlov berish usullaridan biri bilan tanishtirish.

Yug’on ip va toladan to’qishga o’rgatish.

Ninaga ip o’tkazish, tugun solish, ipni mustaxkamlashni o’rgatish.

“Baxya”, “chok” (biriktiruvchi va bezovchi) tushunchalari bilan tushuntirish. Oddiy andazalar tayyorlash. O’qituvchi chizmasiga muvofiq to’g’ri burchak

shaklidagi andazalar qilish.

Gazlamani andazaga ko’ra chamalash.

Gazlamani qaychi bilan qirqish usullarini tanishtirish.

Gazlamani qalam yoki bo’r bilan belgilangan to’g’ri yoki egri chiziq bo’ylab qaychida qirqishni o’rgatish.

Gazlamadan narsalar tikishni o’rgatish.

Tugma qadash usullarini o’rgatish.

Bu mashg’ulotda o’quvchilar natural ipak va jun tolali materiallarni, to’qimachilik sanoati mahsulotlari bilan tanishadilar. Namuna, rasm, chizma va berilgan o’lchamlar bo’yicha andaza bichish olishni va gazlamaning xususiyatlarini (pishqligi, egiluvchanligi, tuzilish) ni o’rganadilar.

• 
  Yumshoq o’yinchoqlar yasash darslarini tashkil etish metodikasi. O’yinchoqlar - bolalar o’yinlari uchun yaratilgan maxsus predmetdir. Biroq bu
  

anik predmetning kichiraytirilgan nusxasi emas, balki uning shartli tasviri, o’ta umumlashtirilgan badiiy obrazdir. Ifodali shakl va harakatlilik, ravshanlik va rangning shartliligi bularning barchasi bolaning o’yinchoqqa jalb qiladi. U bilan o’ynash ishtiyoqini tug’diradi. O’yinchoq bola quvonchining manbaidir.

Yumshoq o’yinchoqlar bilan turli yoshdagi bolalar shug’ullanishlari mumkin. Aytishlaricha, yumshoq o’yinchoq yasab o’ynash faqatgina kichik bolalarga xos deb, lekin tajribalar shuni ko’rsatadiki yumshoq o’yinchoqlar bilan faqat bolar emas, balki katta yoshdagi bolalar ham qiziqadilar.

Kichik o’quvchilar o’yinchoqlarning eng oddiy turlari, kattaroqlari esa qo’g’irchoq teatri qo’g’irchoqlarini turli holatdagi o’qinchoqlarni tayyorlaydilar. O’quvchilarga o’yinchoqlar yasashni o’rgatish uchun avvalo o’qituvchi o’zi bu sahnatni yaxshi o’zlashtirgan bo’lishi kerak. O’zi tayyorlagan chiroyli o’yinchoqlarni o’quvchilarga ko’rsatar ekan, ularda ham o’yinchoqlar yasash qiziqishi paydo bo’ladi.

Yumshoq o’yinchoqni yasashni, uning yasash texnologiyasi uslubi, tayyor shablon asosida boshlash mumkin. O’yinchoq andoza asosida tayyorlanishiga qarab, bolalarni intilishlariga, o’zlari o’ylab qo’shgan g’oyalari uchun rag’barlantirishlari kerak.

Ishni tashkil qilishdan oldin qo’yidagi ashyolar va asboblarni tayyorlash kerak:

36