12
1.3. Maktabgacha yoshdagi bolalar bilish jarayonlarining rivojlanishi
Bog‘cha yoshidagi bolalarda sezgi, idrok, diqqat, xotira, tasavvur, tafakkur, nutq,
xayol, xissiyot va irodaning rivojlanishi jadal kechadi, Bola ranglarni hali bir-
biridan yaxshi farq qila olmaydi. Unga ranglarning farqini bilishga yordam beradigan
o‘yinchoqlar bershi lozim, rangli ki yimlar berish, rangli xalqalar, qushchalar va shu
singari o‘yinchoqlar.
Bog‘cha yoshidagi bolalarning turli narsalarni idrok qilishida ularning
ko‘zga yaqqol tashlanib turuvchi belgilariga (rangi va shakliga) asoslansalar ham, lekin
chuqur tahlil qila olmaydilar.
Bog‘cha yoshidagi bolalar kattalarning yordami bilan suratlarni a n a l i t i k r a v i s h d a
i d r o k q i l i s h q o b i l i y a t i g a e g a b o ‘ l a d i l a r . B o l a l a r suratlarni idrok qilayotganlarida
kattalar turli xil savollar b i l an u l a rn i t ax l i l q i l i s h ga o ‘r g at i s h l ari l o z i m . B u n d a,
as o s a n , bolalar diqqatini:
1 . Suratning mazmunini (s yujetini) to‘g‘ri idrok qilishga;
2. Suratning umumiy ko‘rinishida har bir tasvirlangan n a r s a l a r n i n g
o ‘ r n i n i t o ‘ g ‘ r i i d r o k q i l i s h g a ;
3. Tasvirlangan narsalar o‘rtasidagi munosabatlarni to‘g‘ri idrok q i l i s h g a q a r a t i s h
k e r a k .
D i q q a t h a r q a n d a y f a o l i y a t a m i z n i n g d o i m i y y o ‘ l d o s h i d i r , S h u n i n g
u c h u n d i q q a t n i n g i n s o n h a yo t i d a g i a h a m i y a t i b e n i h o y a kattadir. Bog‘cha
yoshidagi bolalar diqqati asosan ixgiyorsiz bo‘ladi. Bog‘cha yoshidagi bolalarda ixtiyoriy
diqqatning o‘sib borishi uchun o‘yin juda kdtta ahamiyatga ega. o‘yin paytida bolalar
diqqatlarini bir joyga to‘plab, o‘z tashabbuslari bilan ma’lum maqsadlarini ilgari suradilar.
Bu yoshdagi bolaning xotirasi yangi faoliyatlar va bolaning o‘z oldiga qo‘ygan
yangi talablari asosida takomillasha boradi.
Bog‘cha yoshidagi bolalar o‘zlari uchun ahamiyatga ega bo‘lgan, ularda k u c h l i
t a a s s u r o t l a r q o l d i r a d i g a n v a u l a r n i q i z i q t i r a d i g a n narsalarni
beixtiyor eslarida olib qoladilar.
Bog‘cha yoshidagi bolalarning tafakkuri va uning rivojlanishi o‘ziga xos
xususiyatga ega.
Tafakkur bolaning bog‘cha yoshidagi davrida juda tez rivojlana boshlaydi. Buning
sababi, birinchidan, bog‘cha yoshidagi bolalarda turmush tajribasining nisbatan ko‘payishi,
ikkinchidan, bu davrda bolalar nutqining yaxshi rivojlangan bo‘lishi, uchinchidan esa,
bog‘cha y o s h i d a g i b o l a l a r n i n g e r k i n , m u s t a q i l h a r a k a t l a r q i l i s h
imkoniyatiga ega bo‘lishlaridir.
13
Bog‘cha yoshidagi bolalarda har sohaga doir savollarning tug‘ilishi ular
tafakkurining faollashayotganligidan darak beradi. Bola o‘z savoliga javob topa olmasa yoki
kattalar uning savoliga ahamiyat b e r m a s a l a r , u n d a g i q i z i q u v c h a n l i k s o ‘ n a
b o s h l a y d i .
O d a t d a , h a r q a n d a y t a f a k k u r j a r a y o n i b i r o n n a r s a d a n t a a j j u b l a n i s h ,
h a y r o n q o l i s h v a n a t y a j a d a t u r l i s a v o l l a r n i n g tug‘ilishi tufayli paydo bo‘ladi.
Ko‘pgina ota-onalar va ayrim tarbiyachilar agarda bolalar ortiqroq savol berib yuborsalar,
«ko‘p mahmadona bo‘lma», «sen bunday gaplarni qaerdan o‘rganding», deb koyib
beradilar. Natijada bola o‘ksinib, o‘z bilganicha tushunishga h a r a k a t q i l a d i . A yr i m
t o r t i n c h o q b o l a l a r e s a h e c h b i r s a v o l bermaydilar. Bunday bolalarga turli magshulotlar
va sayohatlarda kattalarning o‘zlari savol ham berishlari va shu bilan ularni faollashtirishlari
lozim.
Har qanday tafakkur, odatda biron narsani taqqoslash, analiz va sintez qilishdan
boshlanadi. Shuning uchun biz ana shu taqqoslash, analiz va sintez qilishni tafakkur
jarayoni deb ataymiz. Sayohatlar b o l a l a r d a g i t a f a k k u r j a r a yo n i n i f a o l l a s h t i r i s h v a
r i v o j l a n t i r i s h g a yo r d a m b e r a d i . B o l a l a r t a b i a t g a q i l j n g a n sayohatlarda turli
narsalarni bir-biri bilan taqqoslaydilar, analiz hamda sintez qilib ko‘rishga intiladilar. Agar 2
yashar bolaning so‘z boyligi taxminai 250 tadan 400 tagacha bo‘lsa, 3 yashar bolaning so‘z
boyligi 1000 tadan 1200 tagacha, 7 yashar bolaning so‘z zahirasi 4000 taga yetadi, Demak,
bog‘cha yoshi davrida bolaning nutqi ham mikdor, ham sifat jihatidan ancha
takomillashadi. Bog‘cha yoshidagi bolalar nutqining o‘sishi oilaning madaniy
saviyasiga ham k o ‘ p j i h a t d a n b o g ‘ l i q .
Kattalar bolalar nutqini o‘stirish bilan shug‘ullanar ekanlar, bog‘cha yoshidagi
bolalarning ba’zi hollarda o‘z nutq sifatlarini to‘la idrok eta olmasliklarini unutmasliklari
kerak. Bundan tashqari, bolalarda murakkab nutq tovushlarini bir-biridan farq qilish
qobiliyati ham hali to‘la takomillashmagan bo‘ladi. Tili chuchuklikni tuzatishning eng
muhim shartlaridan biri, bola bilan to‘la va to‘g‘ri talaffuz etib, ravon til bilan gaplashishdir.
