Maktabgacha tarbiya maxsus metodikasi

Aytilgan y o ‘nalishda harakat qilish ko ‘nikmasini rivojlantirish.
Katta 
guruhda aytilgan yo‘nalishda harakat qilish va yurish, yugurish vaqtida 
harakatlar ynalishini o‘zgartirish ko‘nikmasini mustahkamlash ham 
takomillashtirishga katta ahamiyat beriladi.
Defektolog harakatlar yo‘nalishini aniq belgilash uchun musiqa va 
jismoniy tarbiya mashg‘ulotlaridan foydalaniladi. Balandga, pastga, 
oldinga, orqaga, chapga (chapdan), o‘ngga (o‘ngdan), yonida, orqasida, 
oldida va h.k. Bolalaming mo‘ljal olish ko‘nikmasiga tayanib, defektolog 
ular bilan harakatni aytilgan yo‘nalishda bajarishga o‘rgatadi.
Qoidali o‘yinlardan, didaktik hamda harakatli o‘yinlardan foydalanish 
katta ahamiyatga ega. 0 ‘yinlar matematika, jismoniy tarbiya, musiqa 
mashulotlanda hamda mashg“ulotlardan tashqari vaqtda, asosan sayr 
vaqtida o‘tkaziladi. Bolalaiga «Qayerga borasan va nimalar qilasan?» 
degan o‘yinni taklif etish mumkin.
Katta guruhda bu o‘yin ancha murakkabroq shaklda o‘tkaziladi. 
Bolalar 4 yo‘nalishdan birini tanlaydilar, topshiriqni bir yo‘la bir necha 
bola bajaradi. Bu yerda o‘yin harakati — yashirilgan o‘yinchoqni 
(buyumni) qidirib topishdan iborat, lekin endi bolaga faol harakat (siljish) 
qilish jarayonida yo‘nalishni o‘zgartirish taklif etiladi, stol oldiga borish, 
o‘ngga burilib, deraza oldiga borish, chapga burilib uy burchagiga borish 
va u yerdan yashiringan o‘yinchoqni topish.
Defektolog bu o‘yinni tkazish vaqtida harakat davomida ko‘rsatma 
beradi: «Stol oldiga bor... 0 ‘ngga buril... Deraza oldigacha bor...Chapga 
buril...» va h.k. U har bir ko‘rsatmani oldingisi bajarilgandan so‘ng

---

beradi, bunda predmetning nomi bola harakatining yo‘nalishi 
o ‘zgarganidan keyin aytilishi lozim. Aks holda bolalar aytilgan 
yo‘nalishga emas, balki faqat narsa nomiga oriyentatsiya qiladilar.
Bunday o‘yinlami uncha katta bo‘lmagan maydonda o‘tkazish kerak, 
bolalar tajribasining ortib borishi uchun esa maydonni butun guruh 
xonasi yoki maydonchaning o‘lchamlariga teng qilib kengaytirish 
maqsadga muvofiq bo‘ladi.
Mo‘ljal olishga oid topshiriqlar soni asta-sekin oshirib borilib, takliflar 
tartibi ham o‘zgartirib boriladi. Awalo bolalar faqat juft: oldinga-orqaga, 
o‘ngga-chapga kabi yo‘nalishlarni aniqlasalar, keyinchalik ular 
yo‘nalishlarni xohlagan: oldinga-o‘ngga, chapga-orqaga va h.k. tartibda 
bajaradilar.
Bolalaming piyoda yuruvchilaming o‘ng va chap yo‘nalishlarini 
oriyentatsiya qila olish ko‘nikmasi bilan bog‘liq bo‘lgan ko‘chada yurish 
qoidasini egallab olishlari uchun quyidagi o‘yinlar tavsiya etiladi: 
«Ko‘chadan to‘g‘ri o‘tsang, yangi uyga kirasan, noto‘g‘ri o‘tsang o‘z 
joyingda qolasan», «To‘g‘ri o‘tsang bayroqcha olasan», «Paketni o‘zatib 
yubon>. Bu o‘yinlardagi topshiriq har bir bolaning yo‘l qoidasini bilib 
olishga, bunda u yo‘lning o‘ng tomonidan yurishi yoki ko‘chani kesib 
o‘tayotganda, awalo chap tomonga qarashi, ko‘cha o‘rtasiga yetgach 
esa o‘ng tomonga qarashi kerak.
Ko‘zni yumib, harakatlar yo‘nalishini o‘zgartirish mashqlarini bajarish 
foydalidir. Masalan, «Toychoqni ovqatlantir», «Barabanni chal» 
o‘yinlarini o‘ynash. Devor bo‘ylab geometrik shakllar modeli qo‘yib 
chiqiladi. Boshqaruvchi awal tarbiyachi aytgan shaklning oldiga ko‘zi 
ochiq holda keladi (bu sinab ko‘rish yo‘li hisoblanadi), so‘ngra esa 
ko‘zlarini berkitib modellar qo‘yilgan devor tomonga qaytib kelib kerakli 
modelni qo‘l bilan ushlab topadi.
Fazoni mo‘ljalga olishda bolalarda ovoz signaliga binoan tez va 
aniq oriyentatsiya rivojlanib boradi («Sen qayerdasan?», «Qo‘g‘irchoqlar 
bilan ko‘z boylash» o‘yini, «Ovoz qayerdan kelayapti?» o‘yinlari).
Bolalami aytilganlar bo‘yicha harakat qilib aniqlashga o‘rgatish 
muhimdir. Shu maqsadda quyidagi o‘yinlar tavsiya etiladi: «Barabanni 
chal», «Toychoqni ovqatlantir» (o‘zgartirilgan variantda). Bolalar 
tarbiyachining ko‘rsatmasiga binoan ko‘zni yumib, predmet tomon 
boradilar: «Oldinga 2 qadam tashla, chapga buril, 3 qadam tashla» va 
h.k. Awal topishiriqlar sonini 2—3 ta bilan cheklash, keyin esa ulaming 
sonini 4—5 tagacha yetkazish mumkin.

---

Bolalarda asosiy fazoviy yo‘nalishlami aniq farq qilishni talab etuvchi 
murakkabroq topshiriqlami bajarishga boigan qiziqish, o‘yinchoqlami 
almashtirish yo‘li bilan hosil qilinadi.
Maktabga borish vaqtiga kelib bolalar harakat yo‘nalishlarini o‘zaro 
va narsalar bilan, shuningdek, narsalar o ‘rtasidagi fazoviy 
munosabatlarida mo‘ljal qila bilishlari, ulami o‘rab tuigan mikrorayonda 
erkin mo‘ljal qila bilishga o‘igatishlari lozim: uydan bog‘chagacha bo‘lgan 
yo‘lni, yaqin atrofdagi oziq-ovqat do‘konini, maktabni, dorixonalami 
bilishlari, ko‘chada yurish, ko‘chani kesib o‘tish qoidasini o‘iganib olgan 
bo‘lishlari kerak.
Birinchi sinfga kelganda o‘quvchilar qog‘oz varag‘ining o‘ng va chap 
tomonini, yuqori va pastki qismini bilishlari, aytilgan yo‘nalishda chiziq 
tkaza olishlari kerak. Bu masalalar agar bolalar maktabgacha tarbiya 
muassasasida ana shulaiga tayyorlangan bo‘lsalargina muvafaqqiyatli 
hal qilinadi. Shuning uchun bu guruhda qog‘oz varaqni mo‘ljal olish 
malakalari rivojlantiriladi.
Barcha ishlar jufl va qarama-qarshi tushunchalami farq qilish asosida 
tashkil etiladi, chapga-o‘ngga, oldinga-orqaga va h.k.
Maktabgacha yoshdagi aqli zaif bolalarga qog‘oz varag‘ida mo‘ljal 
olish malakalarini shakllantirish uchun quyidagi topshiriqlar beriladi. 
Varaqning yuqori chekkasiga 4 ta uchburchak, pastki chekkasiga ham 
shuncha kvadrat qo‘y. Shundan so‘ng bolalar nima qayerda 
joylashganligini aytib beradilar. Shundan so‘ng topshiriqlarning 
murakkab variantlaridan (buyumlaming miqdorini orttirish, ular o‘mini 
almashtirish va h.k.) foydalaniladi.
Boshqa buyum yoki odamlar o'ziga nisbatan joylanishini aniqlashga 
o‘igatish: tagida, ustida, oldida, oiqasida, yuqorida, pastda, yuqoriroqda, 
pastroqda, yonida, qarama-qarshisida, chapki, o‘ng yuqorigi, pastki va h.k.
Bolalarga faqat o‘zidan emas, balki boshqa odamlarga, boshqa 
buyumlaiga nisbatan mo‘ljal olishda o‘igatib boriladi. Buning uchun 
aqli zaifbolalaiga quyidagi topshiriqlar beriladi: o‘rtog‘ining o‘ng tomoni 
yoki chap tomoniga turish, undan oldinda yoki orqada turish, 
ko‘rsatilgan buyumga nisbatan o‘zining fazodagi o‘mini tavsiflab berish, 
ko‘rsatilgan oriyentirga nisbatan bir yoki bir necha buyumni joylashtirish 
va h.k.
Maktabgacha yoshdagi aqli zaif bolalar asosiy fazoviy yo‘nalishlami 
(oldin, orqa, chap, o‘ng) yaxshi mo‘ljal ololmasalar ularning bilimini 
asta-sekin toidirib borish zarur.

---

Fazoviy yo‘nalishlami aniqlash va ko‘rsatishga bolalami jismoniy 
tarbiya va musiqa mashg‘ulotlarida muntazam ravishda o‘rgatib boriladi. 
Ular u yoki bu narsani o‘ng yoki chap qo‘lga olish, oldinga, orqaga 
egilish, o ‘ngga chapga aylanish, yurish, yugurish vaqtida harakat 
yo‘nalishini o‘zgartirish topshirig‘ini oladilar. Ulaming diqqati aytilgan 
yo‘nalishda harakat bajarishga bir daqiqa qaratiladi.
Bolalar aytilgan yo‘nalishda harakatlar bajariladigan mashqlami yaxshi 
ko‘radilar. Masalan: « 0 ‘ngga buril», «Olng qo‘lingni chap qulog‘ingga 
tekkaz» va h.k.
Maktabgacha tayyorlov guruhidagi bolalar bilan olib boriladigan 
ishda, aytilgan yo‘nalishda siljish, yurish va yugurish vaqtida harakat 
yo‘nalishini o‘zgartira olish ko‘nikmasini rivojlantirishga katta e’tibor 
berib boriladi. Shu maqsadda didaktik va harakatli o‘yinlar sistemasidan 
foydalaniladi.
Muayyan mashq turi quyidagi tartibda murakkablashtirilib boriladi: 
bolalar siljish vaqtida yo‘nalishlar soni oshiriladi, mo‘ljal oladigan, mo‘ljal 
olish maydoni kattalashtiriladi; topshiriqlarni bajarish shartlari 
murakkablashtiriladi, bolalar ko‘zlarini yumib siljiydilar; tez sur’atda 
(yugurishda) harakatni mo‘ljal qiladilar. Masalan: «Quyonlar va bo‘ri», 
«Qushlar va mushuk» harakatli o‘yinlarda bolalar signaliga binoan 
bo‘ridan yoki mushukdan qochib uyga yashirinadilar. Defektolog 
topshirig‘iga mos boladan oldinda yoki orqada, chap yoki o‘ng tomonda 
uyi (stul, quticha, kub) bo‘lib, unga yashiringan quyon yoki qushlar 
g‘olib chiqadi.
Tevarak-atrofda yaqin joylashgan binolarni mo‘ljal olish ko‘nikmasini 
o‘stirish uchun maxsus mashqlar o‘tkaziladi. «Do‘konga (non do‘koniga) 
qanday borish kerak?», «Dorixona yo‘li», «Maktab yo‘li». Bu mashqlar 
bolalarning fazoviy xayolini yo‘lni tasavvur etish ko‘nikmasini 
rivojlantirishga yordam beradi. Bola, masalan, dorixona qaysi ko‘chada 
joylashgan, unga qaysi yo‘nalishda borish, qayerda burilish kerakligini 
va hokazolami yoritib beradi. Defektolog bolalar bilan biigalikda aytilgan 
javoblami baholaydi. Bolalar kimnidir yoki butun guruhni aytilgan joyga 
olib borib qo‘yish topshirig‘ini berish mumkin.
Bolalami buyumlami ajratish, ular o‘rtasidagi fazoviy munosabatlami 
bir buyumdan boshqa buyum tomon siljish yo‘nalishini aniqlashga 
o‘rgatish davom ettiriladi.
Maktabgacha tayyorlov guruhida aqli zaif bolalar bir predmetning 
boshqa predmetga nisbatan holatini («Matryoshkaning o‘ng tomonida

---

piramida, chap tomonida ayiqcha, orqasida quyoncha o‘yinchog‘i 
turibdi»), shuningdek, o‘zining tevarak-atrofdagi predmetlarga nisbatan 
holatini («Men stul orqasida, ikki deraza oralig‘ida, Nargizaning orqasida 
turibman») aniqlashga o‘igatilgan.