Mаktаbgаchа tа’lim vа bоshlаng’ich tа’lim fаkulteti mаktаbgаchа tа’lim metоdikаsi kаfedrаsi

II BOB. MTMDA KOMPYUTERLI O‘QITISH USULLARI.

2.1. Kompyuterli va an’anaviy ta’limiy o’yinlar nazariyasi va metodikasi

Axborot texnologiyalarini katta tezlikda rivojlanishi bilan ta’lim tizimiga
masofali o’qigish - Internet tarmog’i orqali o’qitish texnologiyasi kirib kelmoqda.
Bu esa, o’z navbatida ta’lim tizimiga zamonaviy psixologik-pedagogik uslublarni
qo’llash uchun keng imkoniyatlar ochib bermokda.
Hozirgi kun ta’lim tizimida, shu jumladan, MTMlarining ta’lim- tarbiya
jarayonida ta’limga oid o’yinlar va masofali ta’lim texnologiya- laridan
foydalanish alohida o’rin tutayotganligi uchun ushbu masalalarni kengroq
o’rganib chiqish maqsad qilib olindi.
Ta’limiy o’yinlar: vazifalari, xususiyatlari va asosiy turlari. Ta’limga oid
o’yinlar ta’lim berishning zamonaviy psixologik-pedagogik texnologiyasida
muhim o’rin egallaydi. Ta’limiy o’yinlarni o’tkazish usul sifatida XX-asrning 70-
yillarida keng tarqalgan. Hozirgi vaqtda qo’llanilish sohasiga mos ravishda
ta’limiy o’yinlarning har xil turlari mavjud. Masalan, zobitlarni tayyorlashda
harbiy o’yinlar, aktyorlar uchun syujet-rolli o’yinlar, tijoratchilar va rahbarlar
uchun maxsus treninglar mavjud.
Ta’limga oid o’yinlar uch asosiy vazifani bajaradi:
• vositali: aniq bir ko’nikma va malakalarni shakllantirish;
•gnostik: o’quvchilar bilimini shakllantirish va fikrlashini rivojlantirish;
•ijtimoiy-psixologik: kommunikativ ko’nikmalarni rivojlantirish.
X,ar bir vazifaga o’yinning aniq bir turi mos keladi: instrumental vazifa
o’yin mashqlarida, gnostik-didaktik, ijtimoiy-psixologik vazifalar esa rolli
o’yinlarda ifodalanishi mumkin.
Ta’limiy o’yinlar samarador bo’lishi uchun:
• o’yin ta’lim maqsadlariga mos bo’lishi;
• imitasion-rolli o’yinning amaliy pedagogik (psixologik) vaziyatga ta’sir etishi;
• o’yin qatnashchilarining o’yin mazmuniga mos keladigan maxsus psixologik tayyorgarligi;
• o’yinda ijodiy elementlardan foydalanish imkoniyatlari;
• tarbiyachi (psixolog) nafaqat rahbar sifatida, balki o’yin jarayonida
"to’g’rilovchi" va maslahatchi sifatida ham ishtirok etishi kabi talablarga
buysunishi kerak.
Ixtiyoriy ta’lim berish o’yini bir necha bosqichdan iborat bo’lishi mumkin:
1) o’yin muhitini yaratish. Bu bosqichda o’yinning mazmuni va asosiy
vazifasi aniqlanadi, o’yin qatnashchilarining psixologik tayyorgarligi amalga
oshiriladi;
2) o’yin jarayonini tashkil etish. Bu bosqichda o’yinning qoida va
shartlari qatnashchilarga tushuntiriladi va ular orasida rollar taqsimlanadi.
3) uyinni utkazish Bunda kuyilgan maksad xal kilinadi;
4) yakun yasash. Bu bosqichda qatnashchilarning o’zlari ham, maxsus
ekspertlar (psixolog, pedagog) tomonidan ham o’yin borishi va natijalari tahlil
etiladi.
Shuni ta’kidlash kerakki, ta’limiy o’yinlarda faqat oddiy o’yin uslubidan
foydalanilmaydi. O’yin jarayonida guruhli, yakkama-yakka ish, birgalikda
muhokama, test o’tkazish va so’rov, rolli vaziyat yaratishlardan foydalanish
mumkin. Boshqacha qilib aytganda, anketa o’tkazish, sosiometriya, "aqliy
hujum" va boshqa uslublarni cheklangan miqdorda birga olib borish va
foydalanish imkoniyatini beradi. Shu bilan birga, o’yin uslubi pedagogikada
qandaydir maxsuslikka ega. Ta’lim berish jarayonida o’yin yordamchi element
sifatida qisman nazariy materialga qo’shimcha sifatida foydalaniladi va u asosiy
uslub sifatida chiqa olmaydi.
Ta’limiy o’yinlarning uslubi va xususiyatidan kelib chiqqan holda, ularni
quyidagi turlarga ajratish mumkin:
• imitasion o’yinlar aniq ishlab chiqarish ko’nikmalarni shakllan- tirishga
mo’ljallangan kasbiy o’qitishda foydalaniladi. Masalan, "Impod" o’yinida shartli
tikuv ishlab chiqarishining tashkiliy-iqtisodiy faoliyati imitasiya qilinadi,
shuningdek, mahsulotlarni modellashtirish va tikish bo’yicha olingan amaliy
ko’nikmalarni qo’llaydilar;
• mazmunli-rolli o’yinlar asosida aniq hayotiy, ishchan yoki boshqa
vaziyat yotadi. Bunday holda, o’yin har bir qatnashchi aniq rolni bajaradigan
(o’ynaydigan) teatrni eslatadi. Bunday holda o’yin mazmunan intellektual faoliyat
shaklli ijodiy o’yindir, shuning uchun qatnashchilarni tayyorlash va o’in
ssenariysini ishlab chiqish katta ahamiyatga ega;
• innovasion o’yinlarning boshqa o’yin turlaridan ajralib turadigan farqi,
harakatli tuzilishga ega ekanligi va o’yinni bir necha o’qitish-rivojlantiruvchi
"fazo"larda, masalan, kompyuter dasturlaridan foydalanib o’tkazishdir. Innovasion
o’yinlar zamonaviy pedagogik va axborot texnologiyalaridan foydalangan holda
sifatli bilim olishga qaratilgan.
Yuqorida keltirilgan dastlabki o’yinlar uslub jihtdan farq qilsa, keyingilarida
ajratish tamoyili - aniq vaziyatni boshqarish ko’nikmasini shakllantirishdan iborat
bo’lgan maqsadning mo’ljallanishi bilan farqlanadi.
• tashkiliy-faoliyatli o’yinlar. Bu o’yinlarda vaziyatni tashxis qi- lish va
muammoni yechish variantlarini tanlash asosiy maqsad qilib qo’yiladi. Uslub
nuqtai nazaridan, qatnashchilarning muloqotiga, munosabatiga va guruhiy
ishlarning boshqa shakllariga ko’proq e’tibor qaratiladi;
Ta’limga oid o’yinlarining ta’limdagi o’rni nihoyatda muhim. Pedagogikada
ular tarbiyalanuvchilarning faolligi, tashabbuskorligi, mustaqilligini
rivojlantirishga asoslangan rivojlantiruvchi ta’limning ajralmas tarkibiy qismidan
iboratdir. Ta’limiy o’yinlarni ta’lim- tarbiya jarayoniga qo’llash bo’yicha olib
borilgan tadqiqot natijalari ushbu texnologiya, umuman olganda, ta’limning
samaradorligini ko’tarish imkoniyatini berishini ko’rsatdi. Ta’limga oid va
ishchanlik o’yinlari psixologik ahamiyat kasb etadi, kasbiy va shaxsiy sifatlarni
rivojlantirishga samarali ta’sir etadi.
Shuni ta’kidlash kerakki, ta’limiy o’yinlar turli-tumanligi bilan farq qiladi. Bu
o’yinlar birgalikda o’tkazilishi ham mumkin. O’yinlar bir- birini to’ldiradi.
Masalan, rolli ishchan o’yin, innovasion-imitasion va boshqa hollari bo’lishi
mumkin.
Shunday qilib, ta’limiy o’yinlar ta’lim berishda ham, xuddi shunday boshqa
faoliyat sohalarida ham o’z tatbiqini topgan harakat texnologiya- larini ifodalaydi.
Pedagogikada ular ta’lim jarayonini faollashtirishga, tarbiyalanuvchilarning ijod
qilishlariga imkoniyat yaratadi. O’yin uslublari qo’llanilgan psixologik treninglar
hayotda uchrab turadigan muammolarni hal etish yo’llarini izlash bilan birgalikda
tarbiyalanuvchilarning qiziqishini oshiradi, shuningdek, ochiq munosabat muhitini
vujudga kelishiga imkoniyat yaratadi.
Rivojlantiruvchi o’yin, faoliyat sifatida bolada bosqichma-bosqich yoshiga
bog’lik bo’lgan harakat turining, uxshash fikrlash tarzining rivojlanishini,
ko’rgazmali-shaklli fikrlashga o’tishni, tushuncha turidagi nutqiy fikrlashning
shakllanishini ta’minlaydi. Shuning uchun, bola tomonidan turli an’anaviy
o’yinlarning o’rganilishi kompyuter o’yinlarini egallash uchun zarur bo’lgan
asosni yaratadi. MTM bolalarining o’yinli faoliyatiga kompyuter dasturlarini
kiritish, to’g’ri dasturiy maxsulot tanlash va ulardan to’g’ri foydalanish,
kompyuter o’yinini bolalariing o’yinli faoliyatidagi haqiqiy vositasiga
aylanatiradi. Shundagina bolaning o’yin muhiti yetarlicha shakllanadi va
kompyuter bolaning psixikasi va intellektini rivojlantirishning qudratli omiliga
aylanadi.
Hozirgi kunda bolalar o’yinini tashkil etish va o’yinchoqlarni yangi
texnologiyalar bilan boyitish, kompyuterli rivojlantiruvchi dasturlarni
maktabgacha ta’lim muassasalariga joriy qilish bilan bog’lik bo’lgan qator
muammolar mavjud.