"Maktabgacha ta'lim" fakulteti

Asar syujetidagi bolalar ko‘rmagan va bilmagan voqea narsalar esa ularning tasavvurini boyitadi, ongini o‘stiradi. Masalan, «Qizqg‘anchik it» degan o‘zbek xalq ertagi syujetiga e’tibor qilaylik, ertak mazmuniga singdirilgan ochko‘zlik va qizg‘anchiqlikning yomon oqibatlari bir it obrazi orqali qiziqarli usulda ochib berilgan.

Shubhasiz bolalar itlarni bilishadi. Itlarning suyakni yaxshi ko‘roishlari ham bolalarning ko‘pchiligiga ma’lum, albatta. Lekin itlar orasida qizg‘anchiq va ochko‘zlari ham borligi ular uchun yangilik. Ertakdagi ana shu tanish va notanish jihatlar bolalar diqqatini o‘ziga jalb etadi. SHuning uchun ular ertak voqeasini qiziqib tinglar ekanlar, undagi personajning harakatini «yomon» yoki «yaxshi» deb baholaydilar.

• Shunday ertaklar qatoriga «Bo‘ri bilan echki», «Maqtanchoq quyon», «Qizg‘anchiq it», «Ikki echki», «Farosatsiz eshak», «Fil bilan xo‘roz» kabi o‘zbek xalq ertaklari «To‘p», «Batinka haqida ertak» (M.Murodov), «Mehnat teri» (A.Irisov), «Suv bolalari» (S.Saydullaev) va boshqa adabiy ertaklar kiradi. Bu ertaklar shaklining ixchamligi kam personajliligi tilining sodda va tushunarliligi jihatdan kichik guruh bolalari ruhiga mos keladi.

«Farosatsiz eshak» nomli o‘zbek xalq ertagi engil yumorga yo‘g‘rilgan. Unda bolalar ko‘rgan, biladigan narsalar (qovoq, olma, shak va chumchuq va hali bilib ulgurmagan mohiyatigat tushunib etmagan narsa, hodisalar (qovoqning ingichka palakda o‘sishi, agar olmalar qovoqdek, qovoqlar olmadek bo‘lsa nima bo‘lishi) bor. Ertakda bola uchun yangilik bo‘lgan narsa ta’sirli usulda ifoda etilgan. Eshak nozik palakda o‘sayotgan qovoqlarni va katta daraxtning bola mushtumidan ham kichkin mevalarini ko‘rib tabiatning ishlaridan norozi bo‘ladi. Ertakning ikkinchi qahramoni –chumchuq eshakning tabiatdan norozilishi to‘g‘ri emasligini tushuntirishga intiladi. Lekin eshak o‘z fikrida qoladi. Masala qanday hal bo‘larkin.

«Farosatsiz eshak» nomli o‘zbek xalq ertagi engil yumorga yo‘g‘rilgan. Unda bolalar ko‘rgan, biladigan narsalar (qovoq, olma, shak va chumchuq va hali bilib ulgurmagan mohiyatigat tushunib etmagan narsa, hodisalar (qovoqning ingichka palakda o‘sishi, agar olmalar qovoqdek, qovoqlar olmadek bo‘lsa nima bo‘lishi) bor. Ertakda bola uchun yangilik bo‘lgan narsa ta’sirli usulda ifoda etilgan. Eshak nozik palakda o‘sayotgan qovoqlarni va katta daraxtning bola mushtumidan ham kichkin mevalarini ko‘rib tabiatning ishlaridan norozi bo‘ladi. Ertakning ikkinchi qahramoni –chumchuq eshakning tabiatdan norozilishi to‘g‘ri emasligini tushuntirishga intiladi. Lekin eshak o‘z fikrida qoladi. Masala qanday hal bo‘larkin.

• Bolani shu savol qiziqtiradi. Ertakning kichik guruhdagi bolalarga mosligi shundaki, asar tuguni voqeani aniq tasvirlash orqali echiladi. «Eshak olma daraxtiga surkalgan ekan, bitta olma uzilib taq etib boshiga tushibdi» «Voy boshim»lab qolgan eshak faqat shundagina, chumchuqning «yaxshiyamki olma qovoqday emas» degan gaplari to‘g‘riligiga ishonadi. Ertakni qiziqish bilan tinglab o‘tirgan bolalar bu echimdan qanoat hosil qilishadi. Negaki, ular bu tasvirni bemalol ko‘z oldilariga keltira oladilar. VOqeaga singdirilgan yumor mohiyatiga ham tushunib, eshakning farosatsizligidan mazza qilib kuladilar. «Fil bilan xo‘roz» ertagi ham xuddi «Farosatsiz eshak» singari hajviy ruhda yozilgpan.