Maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlar

MAKTABDAN TASHQARI TARBIYAVIY ISHLAR

SAMARADORLIGINI TA’MINLASH OMILLARI

Reja:

Kirish

1. 
   Maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlarni tashkil qiluvchining vazifalari.
   
2. 
   Maktabdan tashqari faoliyat ish usullari: og’zaki, amaliy ish usullari
   
3. 
   “Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlar” konsepsiyasida ko’zda tutilgan maqsadlar.
   

Xulosa

Foydalanilgan adabiyotlar

Kirish

Kurs ishi mavzusining dolzarbligi. Yosh avlodni ma’naviy-axloqiy tarbiyasini shakllantirishda milliy umuminsoniy qadriyatlar Respublikamizda umuminsoniy qadriyatlar va milliy madaniyatimizni asoslarini e’tiborga olib ta’lim-tarbiya mazmunini va milliy mafkurani shakllantirib boorish imkoniyatlari yaratilmoqda. Bunga xalq og’zaki ijodi, pedogogikasi, mutafakkir, ma’rifatparvar pedagog va olimlarning tarbiyaga axloq-odobga doir g’oyalarini o’rgatib komil insonni ishlari amalga oshmoqda.”Kelajak bugundan boshlanadi”-deydi dono xalqimiz. Yosh avlodni kelgusi hayoti uni inson qilib ko’rsatuvchi ruhiy va ma’naviy jarayonning mezonini belgilaydi. Bu borada ta’lim-tarbiya samaradorligini oshirish va dunyo talablari darajasiga olib chiqish ta’limni ilg’or tajribalar asosida boyitib borish, yangi pedagogic tajribalar asosida olib boorish ayniqsa muhimdir.Xalq musiqasi og’zaki ijodiyoti, an’analari,urf-odatlari asosida barkamol avlodni voyaga yetkazish ularni ko’proq o’z millatini sevishga g’ururlanishga shorqano g’oya va ta’limotlarni o’rganib ularni kelajakka tadbiq etishga zamin yaratiladi.Mustaqil Respublikamizda milliy madaniyatimizni o’ziga xosligini tiklash, umumta’lim maktablarida o’quvchilarni badiiy, axloqiy tarbiyalash va kamol toptirish hozirgi kunda dolzarb vazifalardan biridir. Ma’naviy yetuk millat qadriyatlarini to’g’ri baholashga va uni yanada rivojlantirish imkoniyatiga ega bo’ladi. Demak, jamiyat ma’naviyatining o’sishi qadriyatlardan keng foydalanish uchun shart-sharoitlarni yaratib,qadriyatlarni yanada rivojlantirishga zamin hozirlaydi. Qadriyatlar ta’rifidan kelib chiqib, umuminsoniy qadriyatlarni quyidagicha ta’riflash mumkin. Umuminsoniy qadriyatlar-millat uchun muhim axamiyatga ega bo’lgan etnik jihat va xususiyatlar bilan bog’liq holdagi qadriyat shaklidir. Umuminsoniy qadriyatlar millatning tarixini yashash tarsi, ma’naviyati, madaniyati orqali namoyon bo’ladi. Ta’lim jarayonida umuminsoniy qadriyatlar ijtimoiy-tarixiy hodisani ifodalaydi. Ma’naviyat milliy urf-odatlar, tarbiya an’analari, axloq-odob aqidalari, e’tiqod, madaniy-ma’rifiy jarayonlar majmuasidir. “Yuksak ma’naviyat yengilmas kuchdir” deydi yurtboshimiz I. A. Karimov o’z asarlarida. Bu fikrlarini o‘rganish shu bugungi kunning eng muhim va dolzarb vazifalaridandir.

Kurs ishi mavzusining maqsadi. Ma’naviy qadriyatlar-bu falsafiy va ijtimoiy tushunchalar bo’lib, insonni o’rab olgan atrof-muhitni amaliy jihatdan o’zlashtirish natijasida vujudga keladi. Ta’lim tarbiya jarayonida ma’naviy qadriyatlar ijtimoiy tarixiy hodisani ifodalaydi. Umuman xulosa qilib aytganda bugungi yoshlarni mustaqillik ruhida tarbiyalashdan maqsad, ta’lim-tarbiya samaradorligini oshirish bilan birga jamiyatimizning iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy salohiyatini ko’tarishga xizmat qiladi.

O’zbekiston Respublikasining davlat mustaqilligiga erishuvi ta’lim va tarbiyani milliy shakllantirishga va rivojlantirishga keng yo’l ochib berdi. Milliy tarbiya nazariyasi o’z qoidalarini asoslash uchun falsafa, adabiyot, etika, estetika, pedagogika, psixologiya kabi fanlardan foydalanadi. Milliy tarbiya hayotning moxiyati ichki aloqa va munosabatlarini aks ettiradi.Bugungi kunda shunchaki bilim egasi bo’lgan yoshlar emas, ijodkor, iste’dodi bilan ajralib turuvchi o’quvchilarni tarbiyalash zamon talabidir.

Maktabda ta’lim olish davrida milliy tarbiya o’quvchilarni turli qobilyatlarini rivojlantiradi. Tabiatga, jamiyatga qarash tizimi tarkib topadi, jismoniy kuch quvvatlari yanada mustahkamlanadi. Jamiyatiga katta e’tibor bergan O’rta Osiyolik mashhur musiqachilar orasidagi bolaning yoshi ulg’aygan sari bu faoliyat tobora ko’proq mustaqil xususiyatga ega bo’lib boraveradi. Tabiat va jamiyat turmushda uchraydigan hodisa va sharoitlarni tushunishga ham idrok etib o’z atrofidagilarga munosabatda bo’lishiga ko’nikib boradi.

O'quvchilarni har tomonlama etuk, barkamol qilib tarbiyalash masalalarini muvaffaqiyatli hal etish, ularda faol hayotiy mavqeni shakllantirish, o'zlashtirish va bilim sifatini oshirish ko'p jihatdan kuni uzaytirilgan guruhlarining samarali ishlashiga bog'liqdir. Sinfdan va maktabdan tashqari tashkil qilingan ishlar o'quvchilar hayotidagi tarbiyaviy faoliyatini to'ldiradi. Ularning dunyoqarashi, to'g'ri shakllanishiga, axloqiy kamol topishiga ko'maklashadi. Nazariy bilimlarni amaliyot ishlab chiqarish bilan bog'lanishiga zamin yaratadi.

Sinfdan va maktabdan tashqari ishlarga rahbarlik qiluvchi tashkilotchilarning vazifalari ham ko'p qirralidir. Sinfdan va maktabdan tashqari ishlarning tashkilotchisining vazifalariga quyidagilar kiradi:

Darsdan tashqari tarbiyaviy ishlarni rejalashtirish va amalga oshirishni nazorat qilish.

O'quvchilarning sinfdan va maktabdan tashqari ko'p qirrali ishlarni o'quvchilar tashkilotlari sinf faollari yordamida yo'lga qo'yish.

Sinfdan va maktabdan tashqari ishlar yo'nalishiga bevosita rahbarlik qilgan holda o'qituvchilar, sinf rahbarlari, ota-onalari, sinf faollariga uslubiy yordam ko'rsatish.

Umummaktab va maktablararo o'tkaziladigan eng muhim tarbiyaviy tadbirlarda qatnashish.

O'quvchilarning bo'sh vaqtlarini tashkil qilishda tarbiya va madaniyat muassasa-lari hamda jamoatchilik kuchidan keng foydalanish. Bu borada tashkilotchilar faolligini uchta asosiy tomonini ko'rish mumkin: tashkilotchilik, uslubiy va ma'muriy.

Bular ko'pincha o'zaro uzviy bog'langan holda namoyon bo'ladi. Tashkilotchining tashkilotchilik faoliyatiga quyidagi bir qator kishilarni kiritish mumkin:

Tarbiyaviy ishlar sohasida erishgan yutuq va kamchiliklarni tahlil qilish.

Tarbiyaviy ishlarning maqsad va vazifalarini aniqlash.

Tarbiyaviy, ommaviy, siyosiy ishlarni rejalashtirish va ularning mazmunini, shakl va usullarini aniqlash.

Sinfdan, maktabdan tashqari ishlarni rejalashtirish, guruhlashtirish va ularning mazmunini, shakl va usullarini aniqlash, boshqaruvchi shaxslarni aniqlash.

Maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlarni tashkil qiluvchining vazifalari.

O'quvchilarning sinfdan tashqari ishlari o'z mazmuniga ko'ra tafakkur faoliyati va munosabat vositasi hisoblanadi. Chunki sinfdan tashqari ishlarda olingan axborot idrok etiladi, qayta ishlanadi. Shu asosda yangi bilimlar hosil qilinadi. O'quvchilar maktabdan tashqari ishlarda qatnashib turli kishilar bilan muayan munosabatga kirishadilar. Turli vaziyatga duch keladilar. Shuning uchun ham o'quvchilarning maktabdan tashqari faoliyatlari qanchalik xilma-xil bo'lsa, ularning munosabatlari shunchalik munosabat doirasi keng va ma'naviy o'sishi samarali bo'ladi. Maktabdan tashqaridagi tarbiyaviy ishlarda o'quvchilar jamoadagi ishlarni o'rganadilar. Ijtimoiy mehnat quvonchini his qiladilar. Ishlab chiqarish mehnatiga qo'shiladilar. Jamoatchilik fikriga bo'ysunishga, jamoa sharafi uchun kurashishga otlanadilar. Maktabdan tashqari faoliyatga quyidagilar kiradi:

Og'zaki ish usullari: majlislar, yig'inlar, ma'ruzalar, kutubxonalar, konferensiyalar, munozaralar, uchrashuvlar, gazetalar, radio va jurnallar.

Amaliy ish olib borish usullari turli joylarga sayyohatlarga, sport musobaqalari, tabiatshunoslar to'garaklari, shanbaliklar, yangi kitoblar ko'rgazmalari.

Tarbiyaviy ish pedagogikadan butun qobiliyatlarni ishga solishga taqozo etadi. Sinf rahbarligi kursi bilan maktabdan va sinfdan tashqari tarbiyaviy ishlar metodikasi kursi bir-biriga bog'liq va uning davomiyligidir.

Yuqoridagi qayd etilgan topshiriqlarni bajarish jarayonida o'quvchilar turli qo'llanmalar, asboblar, apparatlar, didaktik materiallardan foydalanishni o'rganadilar, o'z-o'zini tekshirish uchun turli ma'lumot va tayanch materiallarini jalb etish ko'nikmalarini egallaydilar.

2. Sinfdan va maktabdan tashqari ishni rejalashtirish bolalarning yosh xususiyatlariga, maktabning joylashgan shart-sharoitlariga, ijodiy birlashmalariga, ilmiy markazlar bilan o'zaro aloqasi kabi ishlarni inobatga oladi. Direktor o'rinbosarining faoliyati, o'z ifodasini topgan xujjatlar ro'yxati, xalq ta'limi tomonidan doimiy ravishda berilib boriladi.

«Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlar» konsepsiyasi xalq vazirligi tomonidan 1993 yilda tasdiqlangan.

Tarbiyaviy ishlarni davr talabiga javob beradigan holga keltirish uchun tarbiyaning asosi bo'lgan barcha g'oyalar qaytadan ishlab chiqiladi.

Sinfdan tashqari ishlarni tashkil etishda o'qituvchining yo'naltiruvchi ta'siri ostidagi o'quvchilarning o'z-o'zini nazorat qilish asosiga qurilgan va fan kabinetlarida, kutubxonada va uyda yakka tartibdagi reja asosida o'tkaziladigan mustaqil mashg'ulotlar etakchi shaklga aylanishi kerak. Bunda sinfdan tashqari ishda ta'limning moddiy bazasi: qo'shimcha va ma'lumotnoma adabiyotlari laboratoriya uskunalari, ko'rgazmali qo'llanmalar, didaktik materiallar, texnika vositalaridan oqilona foydalanish ko'zda tutiladi. Ular o'z ichiga quyidagilarni oladi:

darslik va qo'shimcha adabiyotlar bilan ishlashning xilma-xil shakllarini olgan, nazariy bilimlarni o'zlashtirishni ta'minlovchi;

tajribalar, ijodiy tusdagi ishlarni bajarishni, asboblarni loyihalashni, maketlar, modellar vahokazolarni tayyorlashni olgan mustaqil ishlash uchun topshiriqlar sistemasi maqsadga muvofiqdir.

Sinfdan va maktabdan tashqari ishlar metodikasi fani va bo'limiga sinf rahbarlarining ishlari, maktab ma'muriyatining tarbiyaviy ishlari kiritiladi. Bunda o'qituvchilarning o'quvchilar bilan muomilasi, adolatli bo'lishi, ta'sir ko'rsata olishi kerak.

O'quvchi yoshlarni hozirgi zamon ma'naviyati bilan ongini sug'orish, ya'ni singdirish kerak. O'quvchilarni qadriyatlarimiz asosida urf-an'analarimiz asosida tarbiyalash har bir o'qituvchining vazifasi.

O'quvchi atrofini o'rab turgan vositalar, yaxshi-yomon odatlar, o'kituvchilar, maktabning muhiti, o'quvchilar tarbiyasini to'g'ri, ongli ravishda o'rganish va qabul qilish. Sinfdan tashqari ishlarni to'la qamrab olgan to'garaklar bir necha xilda bo'lishi mumkin:

To'garak turlari:

Fan to'garaklari.

Mohir qo'llar.

Duradgorlik.

Sport musobaqalari.

Badiiy havaskorlik.

Ko'rib chiqilishi, asosiy e'tibor bola shaxsiga qaratilishi, yillar davomida to'plangan ijobiy tajribadan unumli foydalanish zarurligini taqozo etadi.

Tarbiyaning bosh maqsadi yosh avlodni ma'naviy, axloqiy tarbiyalashda xalqning boy, milliy ma'naviy an'analarga, urf-odatilari hamda qadriyatlariga asoslangan samarali tashkiliy ishlarni amalda ishlab chiqishdir.

Tarbiyaning asosiy vazifasi- shaxsning aqliy-axlooqiy tarbiyalashda erkin fikrlovchi va jismoniy rivojlanishi, uning qobiliyatlarini har tomonlama ochish uchun imkoniyat yaratishdir. Tarbiyaviy ishlarni rejalashtirishda quyidagi pedagogik talablar mavjud:

Maktabdan tashqari ta'lim muassasalarining to'garak qatnashchilari ongida yuksak ma'naviy axloqiy fazilatlar mujassamlashgan bo'lishi kerak. To'garak qatnashchilarini doimiy ravishda fan va madaniyatning so'nggi yutuqlaridan xabardor qilib turish, ular ongini ijodiy ishlar va tarbiyaviy tadbirlar bilan band qilish o'rin tutadi. To'garak qatnashchilarida mustaqillik tushunchasi shakllangan bo'lishi, ular davlatimiz ramzlarini, madhiyasini, urf-odatlarimizni yaxshi bilish kerak. Maktabdan tashqari ta'lim o'qishlariga, hohishlariga asoslangan holda darsdan bo'sh vaqtlarda o'quv tarbiya jarayonini to'ldiradi va quyidagi yo'nalishlar bo'yicha to'garak qatnashchilariga talablar qo'yilishi kerak:

Vatanga muhabbat, komil inson tarbiyasi;

Estetik ta'lim;

Sayyohli yo'nalishi bo'yicha to'garaklarga qatnashish.

Ekologik ta'lim yo'nalishi bo'yicha to'garaklar;

O'quvchilarni ma'naviy axloqiy yo'nalishi bo'yicha;

Xuquqiy ta'lim yo'nalishi bo'yicha;

Texnik ijodkorlik yo'nalishi bo'yicha;

Istiqlol bolalari va iste'dodli yoshlar;

Iqtisodiy ta'lim.

O'quvchilarning mustaqilligi turli darajada bo'lganida mustaqil tayyorgarlik amalga oshirilish mumkinligini hisobga olish muhimdir, albatta bu esa ular shaxsining shakllanishiga shubhasiz ta'sir ko'rsatadi. Ayrim o'quvchilarning ishdagi faol va mustaqil holati tarbiyachining aralashuvini talab etmaydi, chunki o'quvchilarning o'zlari oldilarida turgan vazifalarini va ularni hal etish yo'llarini ancha yaxshi tushunadilar.

Bolalar iarbiyachi yordamisiz ishlaydilar. Bu erda tarbiyachining aralashuvi maqbul emas. Chunki bunday holat bolalarning mehnatsevarligini, bilish ehtiyojlarini shakllantirishda eng kata imkoniyatga egadir.

O'quvchi mustaqil harakat qilib, lekin o'z ishini tarbiyalashning fikri va bahosiga bog'liq qilib qo'ygan paytda tobe mustaqil holat vujudga keladi. Ish qiziqish va ishtiyoq bilan bajarilsa ham mustaqil ishni bajarayotgan harakatlarida ishonchsizlik jihatlari mavjud bo'ladi.

3. Sinf rahbarining rahbarligi va nazorati ostida harakat qiladigan o'quvchilar toifasida majburiy ijro etish holati paydo bo'ladi. Bunda o'quvchilar ishga unchalik qiziqish bildirmaydilar. Ular ko'pincha sinf rahbarining yordamini so'rab murojaat qiladilar, kuchli o'quvchilarning qo'llab-quvvatlashidan foydalanishga intiladilar, agar bunday qo'llab-quvvvatlash bo'lmasa, ishni davom ettirishga irodalarini ishga solmaydilar. Bunday o'quvchilarda tashqaridan majbur qilish vaqtida harakat qilish odati mustahkamlanadi. Agar bunday holat barqaror bo'lib qolsa, u o'quvchining faqat aqli emas, shu bilan birga ma'naviy rivojlanishiga ham to'sqinlik qilishi mumkin.

Maktabda va sinfdan tashqari ishlar o'quvchilarni bir-biriga hurmati, axloqiy sifatlari jamoa orasida shakllanib boradi. Bunda o'quvchilarning bir-biriga bo'lgan muomala madaniyati ham shakllanadi. O'quvchi o'qituvchiga taqlid asosida yoki do'stlari orasida o'rgangan tarbiyasi muomilasiga ta'sir qilish mumkin. Uqituvchi o'quvchilar orasida muomala-madaniyatni shakllantirish uchun avvalambor o'quvchining o'ziga bo'lgan muomalasini etiborini o'rganishi kerak.

O'quvchi maktab qoidalariga rioya qilish bilan birga, o'qituvchi talabiga ham javob berishi lozim. O'qituvchi talablariga:

Darslarga to'liq qatnashish.

O'quv qurollari bilan ta'minlanganligi.

O'qituvchini diqqat bilan eshitish.

Topshiriqlarni o'z vaqtida bajarish.

Tashkiliy ishlarga faol qatnashish.

Sinf intizomiga rioya qilish.

Tozalikka rioya qilish.

Sinfdan va maktabdan tashqari ishlarni nazoratsiz ijro etish holati rasmiy ijrochilik, ishtiyoq va havas bilan mehnat qilishni istamasligini yashirishga intilayotgan o'quvchilarda kuzatiladi. Bunday holatning uzoq vaqt mavjud bo'lishiga yo'l qo'yib bo'lmaydi, aks holda o'quvchilarda ishiga nisbatan rasmiy munosabat jihatlari paydo bo'ladi, bu esa ularni mehnatdagi tashqi faollikni yo'qqa chiqaradi.

Sinfdan va maktabdan tashqaridagi ishlarda o'quvchilarning hatti-harakatlari oldindan juda qattiq tartibga solib qo'yilganligi xususida e'tirozlar bildirilmoqda.

Mustaqillikni tarbiyalash vazifasi qo'yilmagan, bolaning har bir qadami pedagogning irodasiga bo'ysungan joylarida ana shunday holat mavjuddir. Xudi shuning uchun mustaqil tayyorgarlik samaradorligi, o'kuvchilarning mustaqilligini rivojlantirish to'g'risida g'amxo'rlik qiladigan o'qituvchi, sinf rahbari o'quvchilarga ta'sir ko'rsatish vositalarini puxta o'ylab tanlaydilar, ularning ishlashi uchun oqilona shart-sharoit yaratishga intiladilar.

Maktab o'quvchilarining mustaqil tayyorgarligiga pedagogik rahbarlik shunday qurilish kerakki, u o'quvchilarni charchatib qo'ymasin, doim bir xil tusda bo'lmasin, yoki haddan tashqari oson, aqliy va irodaviy kuch-g'ayratini sarflashni talab qilmaydigan bo'lmasin.

Sinfdan va maktabdan tashqari ishlarni tashkil eti shva o'tkazishda tarbiyachi eng muhim vazifa o'quvchilarni o'quv vazifalarini hal etishga o'rgatishdan, buning uchun harakat usullarini to'g'ri tanlashdan, o'z hatti-harakatlariga rahbarlikni faoliyatini nazorat qilishdan, mustaqil ish ko'nikmalarini boshqa muhim xayotiy vaziyatlarga o'tkazishdan kelib chiqishdan lozim ekanligini nazarda tutish lozim. Bunda mustaqillik mazmuniga fikrlash faoliyatining mustaqilligi, intizom, uyushqoqlik va o'z-o'zini nazorat qilish kabi to'rt tarkibiy qismi kirishini hisobga olish muhimdir.

Mazkur jihatlarni shakllantirish ustidan nazoratni amalga oshirish sinfdan tashqari ishlarga rahbarlik qilayotgan o'qituvchining muhim va murakkab vazifalaridan biridir. Buning uchun o'quvchi faoliyati natijalarini hisobga olishni va bu jarayonni tahlil etishni uyushtirish zarur. O'qituvchi sinf-dars faoliyati uchun xos bo'lgan shakllarni istisno etib, nazorat qilishning bir qancha usullarini qo'llashi mumkin. Eng kuchli va qobiliyatli o'quvchilarga homaki yozuv bilan ishlash xuquqi beriladi. Unda qoida ko'rsatiladi, bu qoidani tasdiqlovchi misollar keltiriladi, o'quv vazifasi qayd etiladi. Yozuv juda qisqa bo'ladi, lekin u o'quvchining fikrlashi qanday borganligini ko'rsatadi.

Sinfdan va maktabdan tashqari ishlarda o'quvchilarni ayrim ko'nikmalarga o'rgatishni nazorat vositasi deb hisoblash kerak. O'z-o'zini tekshirish, o'zaro tekshirish usullariga o'rgatish o'qituvchining o'quvchilar bilan shunday aloqasini talab etadiki, bunda ularning fikrlash ishi jarayoni ravshan bo'ladi. O'quvchilarning o'zlari harakatni taklif etadilar vash u bilan pedagogga muayan ma'lumot beradilar. Sinf rahbari ishida o'quvchilar jamoasini shakllantirish markaziy vazifa hisoblanadi, chunki jamoada shaxsni tarbiyalash tarbiyaning etakchi tamoyilidir. Bolalar jamoasini shakllantirish metodikasi yangi pedagogikada to'la ishlab chiqilgan. Bu metodikaning umumiy asoslari pedagogika kurslarida bayon etilgan jamoa va jamoada shaxsni tarbiyalash nazariyasiga tayanadi. Jamoa nazariyasi qoidalariga muvofiq uni yaratish metodikasi ishlab chiqilgan. Uning umumiy asoslari quyidagilardan iborat: talablar qo'yish, faollarni tarbiyalash, o'quv-mehnat, ijtimoiy-siyosiy va ommaviy-madaniy faoliyatdagi istiqbollarni tashkil etish, sog'lom jamoatchilik fikrini shakllantirish, ijobiy an'analarni yaratish va ko'paytirish.

Ta'riflangan bu qoidalar har qanday jamoani shakllantirish va rivojlantirish uchun qo'llanma hisoblanadi.

4. O'rta umumta'lim maktablarida sinfda va maktabdan tashqari ishlarda sinf rahbari va tarbiyaviy ishlar tashkilotchisi uyushtiradi.

Sinfda va maktabdan tashqari tashkil qilingan ishlar o'quvchilar xayotidagi tarbiyaviy faoliyatni to'ldiradi. Ularning dunyoqarashi to'g'ri shakllanishiga va axloqiy kamol topishiga ko'maklashadi. Nazariy bilimlarni amaliyot ishlab chiqarish bilan bog'lanishag zamin yaratadi.

Sinfdan va maktabdan tashqari ishlarga rahbarlik qiluvchi tashkilotchining vazifalari ham ko'p qirralidir.

Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlar tashkilotchisining vazifalariga quyidagilar kiradi: Darsdan tashqari tarbiyaviy ishlar ni rejalashtirish va amalga oshirish.

O'quvchilarni maktabdan va sinfdan tashqari ko'p qirrali ishlarni pedagogik jamoa, o'quvchilar, tashkilotlar, sinf faollari yordamida yo'lga ko'yish. Sinfdan va maktabdan tashqari ishlar yo'nalishiga bevosita rahbarlik qilgan holda o'qituvchilar, sinf rahbarlari, ota-onalar o'quvchilar, tashkilotchilar sinf faollariga yordam ko'rsatish. Umummaktab va maktablararo tarbiyaviy tadbirlarga qatnashish. O'quvchilarning bo'sh vaqtlarini tashkil qilishda tarbiya va madaniyat muassasalari hamda jamoatchilik kuchidan keng foydalanish.

Bu borada tashkilotchilar faolligini 3 ta asosiy tomonini ko'rish mumkin: tashkilotchilik, umumiy va ma'muriy.

Bular o'zaro uzviy bog'langan bo'ladi. Tashkilotchilik faoliyatiga quyidagi bir qator ishlarni kiritish mumkin:

1. Tarbiyaviy ishlar sohasida erishilgan yutuq va kamchiliklarni tahlil qilish;

2. Tarbiyaviy ishlarni maqsad va vazifalarini aniqlash.

3. Tarbiyaviy, ommaviy-siyosiy ishlarni rejalashtirish va ularning mazmuni hamda shakl usullarini aniqlash.

4. Sinfdan va maktabdan tashqari ishlarni guruhlashtirish boshqaruvchi shaxslarni aniqlash.

Shular asosida yangi bilimlarni hosil qiladi. O'quvchilar maktabdan tashqari ishlarda qatnashib, turli kishilar bilan muayan munosabatga kirishadilar. Turli vaziyatlarga duch keladilar. Shuning uchun ham maktabdan tashqari faoliyatlari qanchalik xilma-xil bo'lsa, ularning munosabatlari shunchalik boy bo'ladi. Maktab tashqaridagi ishlarda o'quvchilar jamoadagi ishlarini o'rganadilar.

Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlarni maktabning ma'naviy-ma'rifiy ishlari bo'yicha direktor o'rinbosari o'z ishini reja asosida olib boradi va uning bajarilishini ham nazorat qilib boradi. Sinfdan tashqari tarbiyaviy ishlarni maktabning umumiy rejasi, o'qituvchilar, sinf rahbarlari, etakchi ota-onalar qo'mitasi, ish rejalari ishini ham e'tiborga olishi kerak.

Ish reja maktab direktorii tomonidan tasdiqlangan. Ish rejasida boalalrning yosh xususiyatlariga maktabning joylashgan shart-sharoitiga, ijodiy birlashmalariga ilmiy markazlar bilan o'zaro tarqalgan aloqasi kabi ishlarni inobatga oladi. Direktor o'rinbosarining faoliyati o'z ifodasini topgan xujjatlar ro'yxati xalq ta'limi vazirligi tomonidan doimiy ravishda beri boriladi. A. Jo'raevning «Tarbiyaviy darslarni o'tish» risolasida mustaqillik g'oyasi bilan bog'langan tarbiyaviy tadbirlardan qoidalarga asoslangan qonunlar belgilangan. Ijodkor rahbar hamda ilg'or o'qituvchi tarbiyachilar o'z faoliyatlar ijarayonida tarbiyaviy ishlarni tashkil qilishda quyidagi tamoyillarni asos qilib oladilar:

-tarbiyaviy tadbirlarni o'tkazish;

-ma'naviyatni yosh avlod ongiga singdirish e'tiqodga aylantirishdan iborat ekanligi;

-tarbiya jarayoni milliy va umuminsoniy qadriyatlar bilan bog'lab bola qalbiga va ongiga ta'sir ko'rsatish;

-tarbiyaviy ishlarni o'quvchilar jamoasi jipslashtiruvchi omillar bilan boyitib tarbiyaning ta'lim bilan uzviyligini ta'minlash;

-tarbiyaviy jarayonda bolalarni tarbiyalash darajasini aniqlash va ijobiy tomonlarini o'stirish;

-bola shaxsiga xurmat va talabchanlik;

-bolalarning yosh va ruhiy holatini hisobga olish;

-tarbiyaviy ishlarni tashkil qilish tomonlari barkamol insonni tarbiyalashda keng imkoniyatlarga ega bo'lib, uni qay darajada olib borish sinf rahbari va tarbiyachining pedagogik mohiyatiga bog'liq.

Maktab o’quvchini o’qish malakasi bilan qurollantirish bilan bir qatorda kitobni mustaqil o’qiy oladigan, uni tushunadigan, ma’lum bir mavzuga oid kitoblarni tanlay oladigan, gazeta va jurnallarni ham mustaqil o’qiydigan faol kitobxonni tarbiyalaydi. SHu jihatdan sinfdan tashqari o’qish (STO’) tarbiyaning asosiy quroli sifatida xizmat qiladi, ko’p narsani bilishga havasni orttiradi.

STO’ning maqsadi o’qish malakalarini takomillashtirish, kitob tanlay oladigan, muntazam kitob o’qiydigan, o’qilgan kitobni to’g’ri baholay oladigan ongli kitobxonni tarbiyalashdir.

Maktablarda 1959 yildan boshlab maxsus STO’ darslari tashkil etilgan. Bunday darslar 1-2-sinfda haftada 1 marta, 3-4-sinfda 2 haftada 1 marta o’tkazilib kelindi. Hozirgi dasturga ko’ra, bunday darslar 1-4-sinflarda 2 haftada bir marta o’tkaziladi. Savod o’rgatish jarayonida esa haftadagi oxirgi alifbe darsining 17-20 daqiqasi ajratiladi.

Sinfdan tashqari o’qish o’quv dasturi bilan chambarchas bog’liq bo’lib, unda ko’zda tutilgan maqsad va vazifalarni amalga oshirishda yaqindan yordam beradi. Buning uchun o’quvchilarda kitobxonlik madaniyatini tarbiyalash, ularni oddiy kitobxondan ijodkor kitobxon darajasiga ko’tarish talab etiladi. O’quvchilarda kitobga havas uyg’otishda har bir bolaga yakka tartibda yondashish, shaxsiy qiziqishlarini hisobga olish zarur. Bolalarda kitob ustida ishlash malakasini shakllantirish ularda kitobxonlik madaniyatini tarbiyalashning muhim omilidir.

Sinfdan tashqari o’qish tanish bo’lmagan mualliflarning ham kitoblari muqovasi, titul varag’i, kirish so’zi, mundarijasi va suratlariga qarab asarning taxminiy mazmunini aniqlash vazifasini amalga oshirishga xizmat qiladi.

Sinfdan tashqari o’qish darslarning asosiy vazifasi o’quvchida badiiy kitoblarni o’qishga havas uyg’otish, o’qigan kitoblari yuzasidan kundalik yurita olishga o’rgatish, bolalar adabiyotining mashhur adiblari hayoti va ijodi bilan elementar tarzda tanishtirish hisoblanadi.

Bolalarda ezgulikka muhabbat, yovuzlikka nafrat uyg’otish, ularning bog’lanishli nutqini o’stirish, adabiy-estetik tafakkurini yuksaltirish sinfdan tashqari o’qish darslarining ham tub mohiyatini tashkil etadi.

STO’ sinfda o’qish bilan uzviy bog’liq ravishda uyushtiriladi. Sinfda o’qish STO’ uchun zarur bo’lgan o’qish malakalarini shakllantiradi, o’qigan asarni tushunishga o’rgatadi, lug’atni boyitadi. STO’ qiziqarli va o’ziga jalb etadigan faoliyat bo’lib, bolalarning bilim doirasini boyitadi, qiyoslash uchun material beradi. Sinfda o’qish − hayotga tayyorlash vositasi, sinfdan tashqari o’qish esa hayotning o’zidir.

Hozirgi paytda boshlang’ich sinf o’quvchilari uchun sinfdan tashqari o’qishga mo’ljallangan “Kitobim-oftobim” nomli qo’llanmalar ham chop etilgan.

Sinfdan tashqari o’qish bosqichlari
STO’ darslari o’quvchilarda mustaqil kitob tanlash va o’qish malakalarini shakllantiradi. Mustaqil o’qish malakasini shakllantirish 3-bosqichga bo’linadi:

1. Tayyorlov bosqichi. Bu 1-sinfning savod o’rgatish davriga to’g’ri keladi. Unga darsning bir qismi − 17-20 daqiqasi ajratilgani uchun “STO’ ma’lumoti” deb yuritiladi.

2. Boshlang’ich bosqich. Bu 1-sinfning 2-yarim yilligiga to’g’ri keladi. Bu bosqichda haftada 1 marta 45 daqiqalik dars uyushtiriladi.

3. Asosiy bosqich. Bu bosqich 2-4-sinflarga to’g’ri keladi. Bu davrda o’quvchilarning o’qish malakalarni mustahkamlanadi. Bunda o’quvchilarning sinfdan tashqari o’qiganlari baholanadi.

STO’ bosqichlari, dastur talablari, tarbiyaviy vazifalari o’quvchilarning qiziqishlari bilan belgilanadi. Masalan, tayyorlov bosqichida kichik hajmdagi asarni o’qituvchi o’qib bersa, o’qilganlar yuzasidan suhbat, qayta hikoyalash o’tkazilsa, boshlang’ich bosqichda butun sinf o’quvchilari bir xil kitob bilan ta’minlanadi, barcha o’quvchilar bitta matn ustida ishlaydilar. Bunda bitta yozuvchi yoki bir mavzudagi asarlar ko’rgazmasi tashkil qilinadi. Asar ichda o’qishga topshirilishi, alьbomlar tayyorlanishi, kinofilьm va diafilьmlardan parchalar ko’rsatilishi, musiqiy daqiqalar o’tkazilish hamda asar mazmuni yuzasidan ijodiy rasmlar chizdirilishi ham mumkin. Bu jarayonda kitobni saqlash maqsadida uni yamash, o’rash o’rgatiladi, “Ertaklar bayrami”, “Ifodali o’qish tanlovi” o’tkaziladi.

Asosiy bosqich yakunida kichik yoshdagi o’quvchilar faol kitobxon uchun zarur bo’lgan yaxshi o’qish ko’nikma va malakalarini egallashlari, eng muhimi, ularning kitob hamda mustaqil o’qishni yaxshi ko’rishlariga erishish juda muhimdir.

Sinfdan tashqari o’qish uchun kitob tanlash tamoyillari
Metodikaning vazifalaridan biri STO’ uchun kitoblar tanlash, o’qiladigan adabiyotlar ro’yxatini tavsiya qilish, yillik o’quv rejasi va dars tuzilishi namunalarini ishlab chiqishdir.

Sinfdan tashqari o’qish uchun kitob tanlashda quyidagi tamoyillarga amal qilinadi:

1. Kitob tanlashda tarbiyaviy maqsad ko’zda tutiladi.

2. Kitob tanlashda asarlar janri va mavzusining xilma-xilligi e’tiborga olinadi. Boshlang’ich sinflarda o’quvchilar, asosan, hikoyalar, ertaklar, she’rlar, topishmoqlar, maqollarni o’qishga qiziqqanlari uchun shu janrdagi asarlar tanlansa, maqsadga muvofiq bo’ladi.

3. Kitobning o’quvchilar yoshi va saviyasiga mosligi hisobga olinadi. 4. Kitob tanlashda o’quvchilarning shaxsiy qiziqishi va mustaqil o’qishi hisobga olinadi.

5. Kitob tanlashda mavsumiy tamoyilga amal qilinadi.

Umuman olganda, kitobni to’g’ri tanlash sinfdan tashqari o’qish muvaffaqiyatini ta’minlashning muhim shartidir.
Sinfdan tashqari o’qishga rahbarlik qilish shakllari
STO’ga rahbarlikning asosiy shakli maxsus sinfdan tashqari o’qish darslaridir. Bunday darslar erkin dars hisoblanadi. STO’ darslarida o’quvchilarning kitobxonlik qiziqishlari, bilim doirasi, estetik taassuroti, badiiy obrazlarni idrok etishi, ijodiy qobiliyati rivojlanadi; faol kitobxonga xos ko’nikma va malakalar shakllanadi.

Sinfdan tashqari o’qish darslari o’quvchilarning faolligini oshirishga qaratiladi, shuning uchun ularning qurilishi juda xilma-xil bo’ladi. Har bir dars o’qituvchi va o’quvchining ijodi hisoblanadi; darsda qanchalik xilma-xillikka, hayotiylikka erishilsa, maqsadga erishish oson kechadi.

SHularga qaramay, STO’ darslari o’z oldiga qo’yilgan vazifalarni amalga oshirishi uchun ma’lum talablarga bo’ysunadi. Ular quyidagilardir:

1. Har bir darsda o’quvchilar o’qigan kitoblar (asarlar) hisobga olinadi. Ular o’qigan va o’qiyotgan kitoblarini sinfga olib kelib ko’rsatadilar, ikki-uch o’quvchi o’zlari o’qigan kitob haqida gapirib beradi, darsda o’zaro fikr almashish holati yaratiladi (bu holat darsdan tashqpri vaqtda ham davom etishi mumkin).

2. Har bir darsda o’qish uchun yangi kitob (asar)lar tavsiya qilinadi. Tavsiya qilish shakllari turlicha bo’lib, ular fikr almashuv, kitobni ko’rsatish, sinfda ko’rgazma tashkil etish, o’quvchilarni qiziqtirish uchun tavsiya qilinadigan kitobdan biror parchani o’qib berish, rasmlarni ko’rsatish yoki filьm namoyish etishdan iborat bo’lishi mumkin.

3. Har bir darsda o’quvchilarga asarni yaxlit holda o’qitish mumkin. Agar asar hajmi kattaroq bo’lsa, bu ish ikki-uch dars davomida amalga oshiriladi. Bunda o’quvchilar o’zlari o’qigan kitobdan biror parchani ovoz chiqarib o’qib berishlari mumkin. Bu jarayonda ichda o’qishdan ham, she’r yodlashdan ham, rollarga bo’lib o’qishdan ham foydalaniladi.

1. Kitobni targ’ib qilish. STO’ga tavsiya qilinadigan asarlar ro’yxati sinfga yoki maktabning maxsus joyiga osib qo’yiladi, ular vaqti-vaqti bilan yangilab turiladi, to’ldiriladi, ko’rgazmalar tashkil qilinadi. O’qituvchi maxsus suhbatlar uyushtiradi.

2. Yakka tartibdagi yordam va kundalik tekshiruv. O’quvchilarning o’qigan kitoblari yuzasidan suhbat uyushtiriladi, o’qilgan kitoblar hisobga olinadi.

3. STO’ yuzasidan ommaviy ishlar. Adabiy ertaklar, viktorinalar, yozuvchilar bilan uchrashuvlar, adabiy ekskursiyalar uyushtiriladi, ular uchun maxsus tayyorgarlik ko’riladi.

O’quvchilarning o’qigan kitoblari og’zaki tarzda ham hisobga olinadi: ular o’qiganlari yuzasidan sinfdan tashqari o’qish va sinfda o’qish darslarida, yakka tartibdagi suhbatlarda gapirib beradilar.

S i n f d a n tashqari mashg’ulotlar o’quvchilarning o’qituvchi rahbarligida darsda ularning bilimga qiziqishi hamda ijodiy havaskorligini uyg’otish va namoyish qilish uchun biologiya bo’yicha maktab dasturini kengaytirish va to’ldirishga qaratilgan darsdan tashqari ixtiyoriy ishlarning har xil tashkil qilish shaklidir. Mashg’ulotlarning sinfdan tashqari shakli o’qituvchining pedagogik ijodiy tashabbusini namoyon qilishi uchun ham, o’quvchilarning xilma-xil idrokiy havaskorlik ko’rsatishlari uchun ham va eng muhimi ularni tarbiyalash uchun ham keng imkoniyatlar ochib beradi.

O’qituvchi o’quvchilarning bilim doiralarini kursni to’ldirish bilan (masalan, botanikadan mahalliy o’lka florasini, o’simliklar geografiyasini, gulchilik va bog’dorchilikni o’rganish bilan) kengaytirishi yoki elementar tadqiqotlar (mikroskopiya, bakteriologiya, genetika, reflekslarni o’rganish hamda shu kabilar bo’yicha) o’quvchilarning bilimini chuqurlashtirishi mumkin.

Mashg’ulotlarning sinfdan tashqari shakli o’quvchilarda ilmiy dunyoqarash, mehnat madaniyati va tabiatga muhabbatini tarbiyalashga va bilishga qiziqishni mustaqil kuzatish ko’nnkmalarini,tashabbuskorlikni rivojlantirishga imkon beradi.

Sinfdan tashqari ishlarning barcha turlarida muayyan sistema va rivojlanishda amalga oshiriladigan yagona tarbiyalovchi ta’lim jarayonlariga rioya qilinadi. Sinfdan tashqari mashg’ulotlarning barcha turlari o’zaro bog’liq va bir-birini to’ldirib turadi.. Tirik o’simlik va hayvonlar bilan ishlashga qiziqish, odatda, darsda tug’iladi va ayniqsa, qiziqqan o’quvchilar o’qituvchining hamma uchun majburiy topshiriqlaridan tashqari, ixtiyoriy ravishda o’z zimmalariga olgan ancha murakkabroq vazifalarini ham bajaradilar.

Kurs bilan juda qiziquvchi o’quvchilarni o’qituvchi yosh tabiatshunoslar to’garagiga birlashtiradi. O’qituvchi yosh tabiatshunoslar to’garagi yoki o’quv qo’llanmasi yaratish ustida ishlayotgan o’quvchilar gruppasi ishining natijalarini faqat darsdagina emas, balki ommaviy tadbirlarda: kechalar, konfereitsiyalar, ko’rgazmalar va boshqalarda ham ko’rsatishga harakat qiladi.

Shunday qilib, sinfdan tashqari mashg’ulotlarda ham dars bilan to’g’ri va teskari bog’lanishlar amalga oshiriladi.

O’quvchilarni qiziqishlari ko’pincha juda tor, ayrim hayvonlarga havaskorlik munosabatida bo’lish bilan chegaralangan bo’ladi. O’qituvchining vazifasi — o’quvchilardagi qiziqishni kengaytirish, fanni sevgan, tabiatni tadqiq qila oladigan ma’lumotli kishilarni tarbiyalashdir.

Sinfdan tashqari ish turlari o’quvchilarni individual ishlaridan kollektiv ishlariga tomon olib borishga imkon beradi, bundan keyingisi ijtimoiy yo’nalish kasb etadi, bu esa tarbiya uchun katta ahamiyatga egadir.

Gruppali mashg’ulotlar. Yesh tabiatshunoslar to’garaklari. Biologiya bo’yicha sinfdan tashqari mashg’ulotlar orasida yosh tabiatshunoslar to’garagi boshqa tadbirlarni tashkil qilishda asosiy yadro sifatida bosh o’rinni egallaydi.

Maktab amaliyotida ko’pincha biologiya bo’yicha o’quvchilar gruppasi tomonidan darsdan keyin bajariladigan har xil ishlarni garchi ular ko’p jihatdan darsdan tashqari ishlar bo’lsa ham tabiatshunoslik mashg’ulotlari deb hisoblaydilar.

Yosh tabiatshunoslar to’garagining maqsadi — o’quvchilarni biologiyaga qiziqtirish, ularning bilimlarini chuqurlashtirish va kengaytirish, ularda kuzatish va tajriba o’tkazish ko’nikmalarini hosil qilish va tabiatni tushunishni tarbiyalashga yordamlashishdir. Tabiatshunoslar to’garagida ish sistemali, ma’lum reja asosida, ixtiyoriy, lekin doimiy o’quvchilar sostavi bilan olib boriladi.

Maktabdan tashqari faoliyat ish usullari: og’zaki, amaliy ish usullari
Maktabda o’qitiladigan biologiya kursiga muvofiq tabiatshunoslik to’garaklarining tabaqalanishi, bir tomoidan, ulardan birortasini bir muncha chuqurroq bilishga, ikkinchidan, ba’zi bir tajribalarning natijalaridan darslarda foydalanishga imkon beradi.

O’quvchilarning to’garakdagi ishlariga tarbiya vositasi sifatida ham qarash lozim. Ko’pincha o’qituvchilar to’garakka o’quvchilarni qabul qilishda biologiyadan yaxshi o’zlashtirishi va yaxshi intizomiga qaraydilar. Lekin eng yaxshi o’qituvchilar tajribasi ko’rsatadiki, to’garak mashg’ulotlari natijasida ulgurmovchi o’quvchilar biologiyaga qiziqa boshlaydilar, yomon xulqli o’quvchilar o’zlarini ancha yaxshi tutadigan bo’ladilar.

To’garakda har bir o’quvchining individual mustaqil, ijodiy mas’uliyatli ishini, kollektiv, ijtimoiy ish bilan uyg’unlashtirish muhimdir.

V, VI, VII sinf o’quvchilarining psixologiyasini hisobga olib, ular oldiga vaqt bo’yicha alohida maqsad qo’yish yoki ularni bir xil ish bilan band qilish yaramaydi. To’garakda o’quvchilar soni odatda 15—20 tadan oshmaydi. Agar xohlovchilar ko’p bo’lsa, unda har xil vaqtda shug’ullanuvchi ikki gruppa tashkil etiladi. Ko’pgina maktablar tajribasining ko’rsatishicha, to’garak mashg’ulotlarini haftada bir marta yoki oyiga ikki marta o’tkazgan ma’qul.

To’garak ishini xilma-xil; ham individual, ham kollektiv ishlash metodlarini qo’llanib, turli tajriba ishlari va adabiyotlar bilan tanishishni o’z ichiga oladigan umumiy mavzu bo’yicha qurish kerak.

Sinfdan tashqari biologik ekskursiyalar barcha biologiya predmetlari bo’yicha turli mavzuda o’tkazilishi mumkin. Yozda ayniqsa, ko’p kunli biologik ekskursiyalar qiziqarlidir, uni o’quvchilar ekspeditsiya deb ataydilar.

Ko’p kunli ekspeditsiyalar kompleks va maxsus tarzda bo’lishi mumkin. Kompleks ekspeditsiyalar biologiya (botanika, zoologiya), geologiya va geografiyaning turli bo’limlari bo’yicha, ko’proq bir-qator o’lkashunoslik masalalarini, o’lka va folьklor tarixi ma-salalarini «tadqiq» qilish yuzasidan o’tkaziladi. Ekspeditsiyaga rahbarlik qilishda bir necha mutaxassis-o’qituvchilar (ko’proq biolog va geograflar) qatnashadilar. Bunday sharoitda o’quvchi-larni otryadlarga bo’lib qo’yish qulay ' bo’ladi. Ekspeditsiya piyoda yoki iloji bo’lgandadaryo oqimi bo’ylab qayiqda o’tkaziladi.

Barcha biologik ekskursiyalarda o’lkashunoslik va tabiatni. muhofaza qilish maqsadi nazarda tutiladi.

Ilmiy kechalarning maqsadi — e’tiborni ilmiy masalalarga jalb etish, u bilan qiziqtirish, mustaqil ilmiy-badiiy kitob lar o’qishga yo’naltirishdir. Ilmiy kechada tablitsalar, rasm.' tajrnbalar, tirik hayvon va o’simliklar, kitoblar ko’rgazmasp tashkil etiladi, qaysi muzeyda nimalarni ko’rish mumkinligni ko’rsatuvchi plakatlar osib qo’yiladi va hokazo. Eng muhimi esa — kechaning idrokiy biologik mazmunidir.

Kechani bezatish ham muhimdir. Sahna o’simliklar bilan bezatiladi, devorga kecha mavzusiga oid kartalar, portretlar, suratlar osib qo’yiladi. Dokladlar davomida tezda tablitsalar almashtirilib turiladi.

Individual sinfdan tashqari mashg’ulotlar. Doimo sinfda, o’qituvchidan ixtiyoriy ravishda uyda yoki maktab tirik burchagida ishlash uchun topshiriq oladigan havaskor o’quvchilar bo’ladi. Ay-rim o’quvchilar uyda o’zlarining tirik tabiat burchagini tashkil etadilar. Bunday o’quvchilarga o’qituvchi uyda yoki tirik burchakda, yoki maktab uchastkasida tajribalar qo’yish uchun va sinfda beri-ladigan prograьsha bilan bog’liq bo’lgan majburiy topshiriqlar-dan tashqari, yozda kuzatishlar o’tkazish uchun ko’rsatmalar beradi. Individual sinfdan tashqari mashg’ulotlar aslida uy va darsdan tashqari ishlarnnng ixtiyoriy turidir.

Sinfdan tashqari o’qish o’quvchilar tafakkurini rivojlantiradi, predmetga qiziqishni oshiradi. Maktabdagi barcha tadbirlar bilan bir qatorda u kitob bilan doimiy muloqotda bo’lishga intilishni tarbiyalaydi. Bu, yoshlarimizni tarbiyalashda juda ham muhim faktorlardan hisoblanadi.

Sinfdan tashqari o’qish ishlarini olib borishda o’qituvchi maktab kutubxonasi bilan yaqin aloqada bo’lishi: kerakli kitob-larning borligini va o’quvchilarning ularga bo’lgan talabini hisobga olishi; kutubxonachi bilan birgalikda tavsiya etiladigap adabiyotlar ko’rgazmasini va muayyan temada kitob muhokamasi kechalarini tashkil etishi zarur.

Bundan maqsad -— o’quvchilarga biologiya fanining turli bo’limlaridan maktab pro-grammasiga nisbatan ko’proq hajmda bilim va amaliy ko’nikmalar berishdir. Bu mashg’ulotlar o’quvchilarni kasb tanlashga yo’nalti-rishda katta ahamiyatga ega, chunkya, fakulьtativ kurslarga maxsus (biologiya, qishloq xo’jaligi, meditsiia) o’quv yurtlarida o’qish yoki ishlashni davom ettirishii istaydigan o’quvchilar yoziladilar. O’quvchilarning mexnat ta`lim dasturiga muvofik tarzda amalga oshirilgan O’quv mexnat faoliyati u ma`lumat oloetgan xar bir O’quvchining egallashi zarur bulgan minimumi xisoblanadi. Birok O’quvchilar mexnat faoliyatining bu turi ayrim O’quvchilarning individual talaplarini va ilimi texnikovi bilimlarini boshko soxalariga bulgan kizikishlarini kondira olmaydi. Bu kamchiliknig ukuchilar urtosida sinifdan va maktabtan tashkari ishlar olib borish yuli bilan tuldirishimiz mumkin. Texnika va mexnat buyicha sinifdan va maktabdan tashkari ishlar tugaraklar shaklida tashkil etiladi. Bu tugaraklarning xillari ular xol etishi lozim bulgan masalalar va ularning mazmuni bilan belgilanadi. Mexnat turlariga karab fark kiladigan tugarklar sifatida: Durodkorlik, Chilonkorlik, tokorlik, avtomobil , elektrotexnika, xizmat kursatish, tikish bishish, kulinariya), kishlok xujalik mexnati va x.k. tugaraklarini kursatish mumkin. Mexnat tugaragiga karab tashkil kilinadigan bundoy tugaraklarning maksadi O’quvchilarnig maxsus texnikoviy bilimlarini va mexnat kunukmalarini xamda malakalarini mazkur mexnat turiga tadbiron kengaytirish va chukurlashtirishdan iborotdir. Tugarak a`zolari O’quv ustoxonalari va kabinetlarini jixozlashda, ularni kurgazmali kurallar va moslomalar texnikoviy texnologik xujjatlar va x.k. bilan ta`minlashda aktiv katnashadilar.

1. Sinfdan tashkari ishning vazifa va formalari

Sinfdan tashkari ishda xam mexnat ta’limida kuyiladigan vazifalar kuyiladi. Birok bunda ularni bajarish uchun kushimcha shart-sharoitlar mavjud. Ular ustida batafsilrok tuxtalamiz.

Sinfdan tashkari ish bir tomondan sinfdagi ishning davomi bulsa, boshka tomondan, O’quvchilarni mexnatga tayyorlash imkonkyatlarini ancha kengaytiradi.

Sinfdan tashkari ishda ishtirok etish ixtiyoriy buladi.

Shuning uchun bunday ishga jonboz, tashabbuskor O’quvchilar jalb etiladi. Ular faoliyatining mazmuni dars mashgulotlaridagi faoliyat mazmunidan bir oz bogkacha buladi. Bu xol O’quv programmasida kuzda tutilganidan murakkabrok vazifalar kuyishga va ularni xal etishga imkon beradi. Ixtiyoriylik prinsipi O’quvchilar tashabbuskorligi yukorirok bulishini ta’minlaydi. Shu tufayli sinfdan taikari ish jarayonida mexnat ta’limining asosiy vazifalarini bajarish buyicha yaxshi natijalarga erishiladi.

Sinfdan tashkari ishning maz­muni mexnat ta’limiga doir O’quv programmalari bilan kat’iy boglanmaganligi sababli xavfsizlik koidalari nuktai nazaridan makbul bulgan istagan korxonaga ekskursiyalar planlashtirilishi mumkin. Bu ekskursiyalardan maksad O’quvchilarni zamonaviy ishlab chikarish asoslari bilan tanishtirishdir. Boshkacha aytganda, politexnika ta’limi sinf­dan tashkari ishning asosiy maksadi bulib kolishi mumkin.

Sinfdan tashkari ish bunday cheklashlardan xoli. O’quvchilarni yakin atrofdagi korxonalarda uchraydigan kasblar bilan tugridan-tugri tanishtirish maksad kilib kuyilishi mumkin. Kupchilik ukituvchilar shunday kiilishadi xam. Bu bilan ular O’quvchilarni yulga solib yuborishga muvaffak, buladilar va kasb tanlashda ularga yordam beradilar. Bu ishda turli kasb egalari bilan uchrashuvlar uyushtirish, kasbga kizikuvchilar klublarini tashkil kilish va shu kibi tadbirlar yordam beradi.

Agar mexnat tarbiyasi fakat shiorlarga tayanib tashkil kilinsa, xech kanday samara bermaydi. Chakiriklar muayyan ishlar bilan xamoxang bulishi kerak. Yukorida aytilganlardan kurinib turibdiki, sinfdan tashkari ish ayni shunday ishlardan iboratdir. Ularga tarbiyalovchi tus berish lozim. Buning uchun sinfdan tashkari ishning maksadlari shunday ifodalanishi kerakki, O’quvchilar uzokni kura olsinlar, ularning texnik tafakkuri rivojlanishi, buyum yasay bilishi

“Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlar” konsepsiyasida ko’zda tutilgan maqsadlar.

O’quvchining fakat ularning uzigagina emas, balki jamiyatga xam foyda keltirishini, sinfdan tashkari ishda ishtirok etish, kommunistik jamiyat kurilishiga shaxsiy xissa kushish uchun yaxshi tayyorgarlik ekanligini tushunib etsinlar

Bu xolda mexnatning tarbiyalovchi roli pasayadi, albatta. Binobarin, ukituvchi sosialistik musobakaning kanday shakli eng samarali bulishini uylab kurishi va uni sinfdan tashkari ishda kullashi zarur. Kitobning «Mexnat ta’limi jarayonida uvchilarni tarbiyalash» bobida aytib utilgan boshka tarbiya choralaridan xam - foydalanish mumkin. Fakat ana shundagina siifdan tashkari ishda mexnat tarbiyasini zarur darajada amalga oshirish mumkin buladi.

Yukorida aytib utilgan barcha fikrlar mexnat tarbiyasi asosidagi sinfdan tashkari ish vazifalarini kuyidagicha ifodalash imkonini beradi:

mexnat ta’limi davomida O’quvchilar olgan bilim va kunikmalarini mustaxkamlash, umumlashtirish xamda kengaytirish;

unumli mexnatga asoslangan ijodiy faoliyatga O’quvchilarni jalb kilish;

xozirgi zamon ishlab chikarishi asoslari xakidagi tasavvurni kengaytirish;

kasb tanlashga yaxshilab tayyorlash;

5) mexnatga kommunistik munosabatni shakllantirish.Mexnat ta’limiga. asoslangan sinfdan tashkari ish turli shakllarda amalga oshiriladi. Tugaraklar, ishlab chikarish ilgorlari bilan uchrashuvlar uyushtirish va boshka tadbirlar shular jumlasidandir.

Mexnat tarbiyasiga asoslangan sinfdan tashkari ishning xamma shakllarini shartli ravishda uch gruppaga birlashtirish mumkin.

Birinchi gruppaga tugaraklar kiradi. Tugarak sinfdan tashkari ishning sinalgan shakli bulib, maktablarda xar xil predmetlari asosida keng kullaniladi. Ixtisosidan nazar tugaraklar ishida umumiylik kupdir. Shuning uchun texnik tugaraklarning raxbarlari boshka ixtisosdagi tugaraklar tajribalarini chukur urganib, eng yaxshi tomonlarini uz ishida kullashlari kerak. Albatta, tugarak ishini mexnat ta’limi asosida olib borish uziga xos xususiyatlarga ega bulib, uning metod va shakllariga ma’lum darajada ta’sir kursatadi.

Ikkinchi gruppaga ekskursiyalar, lektorinlar, kurgazmalar, ishlab chikarish novatorlari bilan buladigan uchrashuv­lar va boshka tadbirlarni kiritish mumkin. Ularni sinfdan; tashkari ishning ommaviy shakllari deb atash kabul kilingan.

Xakikatan xam, bu tadbirlar kuplab O’quvchilarni jalb kiladi. Ularning moxiyatan afzalligi xam ana shunda.

Sinfdan tashkari ishlarning mexnat ta’limi asosidagi uchinchi gruppaga O’quvchilarning mexnat birlashmalari kira­di. Mexnat birlashmalari nisbatan ancha ilgari paydo bulganiga karamasdan, keyingi yillarda ayniksa keng kullanila boshlandi. O’quvchilarning mexnat birlashmalari ta’limni unumli mexnat bilan kushib olib borishning samarali shakli sifatida mexnatda tarbiyalash, kasb tanlashga yullash, ishlab chikarish asoslari bilan tanishtirish va mexnat ga ijodiy munosabatni shakllantirish vositasi sifatida namoyon buldi.

Sinfdan tashkari ishning xar kaysi gruppasi ustida tuxtalib

2. Texnik tugaraklar ishini tashkil kilish

Texnika va mexnat buyicha sinifdan tashkari ish formalari kuydagilardan iborat:

1. 
   Texnikovii mavzularga bogishlangan ma`ruza va suxbatlar.
   
2. 
   Ekskursiyalar
   
3. 
   Savol javob kechalari.
   
4. 
   Konkurslar.
   

Texnika ijodkorlik tugaraklarini tashkil etish biror mexnat turiga kasibga, ixtisosga, uz kizikishini namoyan kilgan tugarak azolarini yigishdan boshlanadi. Gruppa 10-12 O’quvchidan oshmasligi kerak agar xoxlovchilar kup bulsa 2 ta parallel tugarak tashkil kilib ular orosida musobaxa tashkil etish kerak. Bizga ma`lumki mexnat ta`lim dasturini bajarishimiz uchun buyumlar taerlash uchun ketadigan vaktna aniklashimiz zarur (normalash) buni tugarak xam amalga oshirsa buladi. Bizda maxsus tugarak ishlarini olib baruvchi maxsus ukituvchilar. Kadrlar taerlanmaydi. Texnika va mexnat tugaraklaridagi sof. Ijodiy xarakterga ega bulganligi uchun tugarak raxbari mashkulotlarida malumki eng samoroli metodlardan foydolaniladi. Masalan suxbat metodi, texnikaga oid adobietlar va xujjatlar bilan ishlash muammoviy ta`lim va boshkolar. Tugarakning bir yaki bir necha a`zosi bajargan xar bir ish kollektiv tarzida muxokama kilinadi. O’quv yili oxirida tugarak o`zolari bajargan ishlardan kurgazma tashkil etiladi. Shuni esta soklash kerakki maktab O’quv ustoxonalarida fakatgina 5-7 sinif O’quvchilari bilangi sinifdan tashkari ishlarini olib bormosdan 8-9 sinif O’quvchilari bilan xam tugarak ishlari olib boriladi. Bundan tashkari mexnat ta`lim dasturini analiz kilsak shuni kuramizki ish ob`ektlari xar turli bulgani bilan ayrim operatsiyalar kaytariladi. Tugarak ishlarida xam shu operatsiyalar kaytariladimi? Lekin texnik tugaraklarida bajariladigan ishlar darslar joroenida bajariladigan ishlarida uzining texnik va texnologik talaplarining murakkabligi bilan fark kiladi. Texnik tugaraklaridan olib boriladigan ishlarini konstruktorlar- texnologlar ishlariga ukshashligini kuramiz. Shunki yanga mashinani , yanga mexanizmni yaratish va modelini O’quv ustoxonosida yaratish kuydagi momentlar yigindisidan iborot.

Texnik fikirning tugilishi ( mashina mexanizm, konstruktsiya)

Uylangan fikirga texnik talablarini kuyilishi.

Texnologik protsessni ishlab chikish. Kerakli asbop va moslomalarni taerlash.

Uylangan buyimlar detallarini esash va uzellarini yigыsh, sinash va regulirofka kilishdan iborat.

Bu esa maktabdaek mashina va mexanizmlarining eratilishi bilan nazariy va amaliy tanishishlari uchun imkoniet beradi. O’quvchilarni texnika va mexnat buyicha sinifdan va maktabdan tashkori ishlarga jalb kilishda kuydagi umum pedagogik printsplariga amal kilish lozim.

1. 
   Texnika tugaragining ijtimoyi foydoli yunalishi: Davlat mablagini tezash, uz ishidan manavi konikishni ta`minlash
   
2. 
   Xar bir O’quvchining uz moyillari va kizikishlarini xisobga olgan xolda tegishli texnik tugarakning ixtieri tva ongli ravishda tanglash.
   
3. 
   Texnik tugaragining ijodiy xarakterda bulishi, tugarak a`zolarida texnik tafakkurni, Mustakillik, topshirikka ijodiy endoshish.
   
4. 
   Texnikoviy ijodkorlik ammovi xarakterda bulishi ya`ni kupchilik O’quvchilarni jalb kilish.
   
5. 
   O’quvchilarni individual xususiyatlarini va kizikishlarini kisobga olish.
   
6. 
   Texnika va mexnat buycha sinifdan va maktabdan tashkari mashkulotlar maktabning O’quv tarbie vazifalariga buysinadi.
   

Xulosa

Shunday kilib texnikovi ijodkorlik O’quvchilarni ilimiy texnikovi va umumiy ta`lim fanlaridon algan bilimlarini chukurlashtiradi, ularning tafakkurini rivojlantiradi, mustakkam mexnat kunukmalari va malakalarini tarkib topishiga erdam beradi, ratsionalizatorlik va ixtirozchilikka urgatadi, siesi bilim doyrasini kengaytiradi.

Sinfdan tashkari ishning bu barcha formalari kuplab O’quvchilarni jalb kilishga imkon beradi. Tajriba sinfdan tashkari ishning ommaviy formalari yuksak darajada samarali ekanligini tasdikladi. Ular O’quvchilarning xozirgi zamon ishlab chikarishi asoslari tugrisidagi tasavvurini kengaytirish, ularni turli kasblar bilan tanishtirish imkonini beradi va xokazo. Lekin, afsuski ular O’quvchilarni foydali mexnatga, bevosita ijodiy faoliyatga jalb kila olmaydi. Shuning uchun O’quvchilar, masalan, tematik kechalarda, sinf­dan tashkari ishning boshka formalarida katnashish bilan birga biror boshka tugarak ishida xam katnashsalar, maksadga muvofik buladi. Ba’zi xollarda uz-uzidan shunday bulib xam koladi. Chunonchi tugarak a’zolari tomonidan uz ishlarini namoyish kiladigan kurgazmalar tashkil kilinadi.

Kurgazmaga kup maktablarda e’tibor bilan karaladi. Kurgazmalar doimiy va vaktincha buladi. Lekin kurgazmalar doimiy bulgani ma’kulrok. Bunday kurgazmalarda O’quvchilar yasagan buyumlar yillar davomida yirib boriladi. Ayrim mak­tablarda xar bir O’quvchining uzi xakida biror esdalik koldirishi xatto an’anaga aylangan. Bunday esdalik fakat tex­nik mexnatgagina emas, balki kishlok, xujaligiga va maishiy xizmatga oid bulishi xam mumkin. Kurgazma tugarak a’zola­ri uchun muxim stimul, sinfdan tashkari ishda k,atnashishga targib kilishning samarali vositasi xisoblanadi.

Xulosa

Kupincha, yaxshi kurgazmalar butun maktabning iftixori buladi, Kur­gazma koshida ekskursovodlar gruppasi tashkil kilinib, ular mexmonlarga xizmat kursatadi, kuyi sinf O’quvchilari bilan ish olib boradi. Kurgazmalarda tugaraklar kupi utkazilib, bunda xar bir tugarak uzining ish natijalarini jamoat xukmiga xavola kiladi.

O’quvchilarni ishlab chikarish brigadalarida siesiy-tarbiyaviy, madaniy-ommaviy ishga va sport ishiga katta axamiyat beriladi. Bunga O’quvchilarning uzini uzi boshkarishi katta imkoniyat yaratadi. O’quvchilar brigadasining umumiy majlisi kuyidagi eng muxim masalalarni xal etadi: ishning O’quv-ishlab chikarish planini muxokama kiladi va uni bajarish yullarini belgilaydi: zvenolarning va umuman brigadaning sosialistik musobakasi shartlarini tasdiklaydi; brigada a’zolarining intizomi va turmushiga oid, sosialistik mulkni muxofaza kilishga oid masalalarni kurib chikadi va brigada a’zoligiga kabul kilish, brigada a’zolarini rarbatlantirish xamda jazolash tugrisidagi masalani xal etadi; ishlab topilgan mablagdan brigadaning ijtimoiy fondiga kancha mablag ajratish kerakligini belgilaydi; bir yillik ish yakunlarini chikaradi.

Adabiyotlar:

1. 
   O’zbekiston Respublikasining “Ta’lim to’g’risida”gi qonuni. // Barkamol avlod  O’zbekiston taraqqiyotining poydevori.  T.: SHarq, 1997.
   
2. 
   Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi. // Barkamol avlod  O’zbekiston taraqqiyotining poydevori.  T.: SHarq, 1997.
   
3. 
   Umumiy o’rta ta’limning davlat ta’lim standartlari va o’quv dasturi // O’zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligining axborotnomasi, 7-maxsus son.  T.: SHarq, 1999.
   
4. 
   Boshlang’ich ta’lim bo’yicha yangi tahrirdagi davlat ta’lim standarti // Boshl. ta’l. jurnali.  Toshkent, 2005.  №5. 5, 6, 8-9-betlar.
   
5. 
   Boshlang’ich ta’lim bo’yicha yangi tahrirdagi o’quv dasturi // Boshl. ta’l. jurnali.  Toshkent, 2005.  №5. 21- 33 – betlar.
   
   1. 
      Zunnunov va boshq. Adabiyot o’qitish metodikasi.  T.: O’qituvchi, 1992.
      

1. 
   Rafiev. Lotin yozuviga asoslangan o’zbek alifbosi va imlosi.  T.: 2003.
   

1. 
   Fulomov. Ona tili o’qitish printsiplari va metodlari.  T.: O’qituvchi, 1992.
   

I. А. Kаrimоv. Yuksаk mа`nаviyat еngilmаs kuch. T. Shаrq 2008.

6 I. А. Kаrimоv. Bаrkаmоl аvlоd O’zbеkistоn tаrаqqiyotining pоydеvоri. T. 1997.

7. Kаdrlаr tаyyorlаsh milliy dаsturi T. 1997.

8. Оchilоv M. Оliy mаktаb pеdаgоgikаsi.T. 2008.

9. Оchilоv. M. Muаllim қаlb mе`mоri. T. 2003.

10. Munаvvаrоv. Pеdаgоgikа. T. O’qituvchi 1996.