|
2. Ish izlash va Friksion ishsizlik
Friktsion ishsizlik. Unga ish qidirayotgan yoki yaqin vaqtlar ichida ish bilan
ta’minlanishni kutayotgan ishchi kuchi kiradi. Ishsizlikning bu turi asosan ish yoki
turar joylarni o’zgartirish, o’quv yurtlarini tugatish va shuningdek, boshqa
sabablardan kelib chiqadi. U doimo mavjud bo’lib, ma’lum bir darajada kerakli
hisoblanadi.
Bazi bir friksion ishsizlik o’zgarayotgan iqtisodiyotda bo’lishi aniq. Ko’p
sabablarga ko’ra, uy xo’jaliklari va firmalar talab qiladigan tovarlar turlari vaqt
o’tishi bilan o’zgarib boradi. Tovarga bo’lgan talabning ko’chishi sabab, o’sha
tovarlarni ishlab chiqaridigan mehnatga ham talab ko’chadi. Shaxsiy
kompyuterlarning ixtiro qilinishi misol uchun, typewriter va typewriter ishlab
chiqaruvchilarning mehnatiga talabni kamaytirdi. Ayni hozirgi davrda, elektronika
sanoatidagi mehnatga talabni oshirdi.Shunga o’xshab, har xil hududlar har xil
mahsulotlar ishlab chiqarganligi sababli ishchi kuchiga talab mamlakatning bir
qismida oshayotgan, boshqa bir qismida tushayotgan bo’lishi mumkin.Yog’
narxidagi ko’tarilish yog’ ishklab chiqaruvchi shtatlardagi ishchi kuchiga
talabning o’sishiga sabab bo’lishi mumkin, ammo neftning qimmat bo’lishi
haydashni kam attractive qilgani bois, Michigan shtati kabi hududlarda avto-
3
N.Gregory Mankiw. Macroeconomics, Seventh edition. USA, 2009. p. 164-166.
45
ishlab chiqarishdagi ishchi kuchiga talabni kamaytirishi mumkin.Iqtisodchilar
hududlar yoki sanoatlar orasidagi talabning tuzilishidagi o’zgarishlarni sohaviy
ko’chish deb atashadi. Chunki sectoral shift lar har doim sodir bo’layapti va
ishchilardan sectorni o’zgartirishga vaqt ketganligi sababli, har doim friksion
ishsizlik mavjud bo’ladi. Sectoral shift lar job separation va friksion ishsizlikning
yagona sababi emas. Qo’shimcha, ishchilar qachonki o’zlarining firmalari
inqirozga uchrasa, ularning ish ijrolari yoki ularning o’ziga xos tajribalari ortiq
zarur bo’lmasa o’zlarini kutilmaganda ishsiz topishadi.Ishchilar shuningdek
karerasini o’zgartirish maqsadida yoki mamlakatning boshqa qismiga ko’chish
uchun ishdan ketishlari mumkin.Ishdan ajralishning sabablariga qaramasdan, bu
ishchilardan yangi ish toppish uchun vaqt va mashaqqat ketadi. Toki firmalar
orasidagi ishchi kuchiga talab va taklif o’zgarayotgan ekan, friksion ishsizlikdan
qochib bo’lmaydi.
Ko’pgina ijtimoiy siyosatlar ishsizlik qo’rquvini qisqartirish orqali ishsizlik
darajasini pasaytirishga harakat qilishadi. Hukumat mehnat agentliklari ishchilar
va ishlarni unumli qilish maqsadida bo’sh ish o’rinlarini elon qilishadi. Davlat
tomonidan moliyalashtirilgan dasturlar ishchilarni inqirozga yuz tutayotgan
sanoatdan rivojlanayotgan korxona tomon harakatini osonlashtirish maqsadida
asos solingan.Agar bu dastur ish toppish darajasini oshira olsa ishsizlik darajasini
pasaytira oladi. Ba’zi davlat dasturlari tasodifan ishsizlik qo’rquvini oshirib
qo’yadi.Bularning biri bu ishsizlik sug’urtasi.Bu dastur asosida ishsizlar malum
davr oralig’ida oz kasblaridagi maoshning malum bir qismini olishadi.Odatda
ishchilar maoshining 50 foizini 26 hafta davomida olishadi.Ko’pgina Yevropa
mamlakatlarida bu dastur ancha yuqoriroqdir.Bu dastur ishsizlik qo’rquvi va
ishsizlik tabiiy darajasini oshiradi.Natijada bu dasturdan foyda olayotgan ishsizlar
ish toppish uchun kamroq harakat qilib unchalik yaxshi bo’lmagan ish talablarini
rad qilishadi.Bu ikki o’zgarish ham ish toppish darajasini qisqartiradi.Ular o’z
daromadlari himoyalanganligini bilib turganliklari uchun ham ish toppish uchun
kamroqq harakat qilishadi.Bu esa ishdan ayriish darajasini oshiradi.Ishsizlik
darajasini oshiradigaan bu dastur siyosatning noto’gri tanlovi deb bo’lmaydi
albatta.Bu dastur ishchilarning daromadlari noaniqligidan foyda oladi.Undan
tashqari o’zlariga unchalik mos bo’lmagan ish takliflarini rad qilishlari o’zlari
juda mos bo’lgan boshqa bir ishni topishlari uchun zamin yaratishi
mumkin.Iqtisodchilar har doim ishsizlik darajasini kamaytiradigan ishsizlik
sug’urtasini isloh qilishni taklif qilganlar.Bir odddiy takliflardan biri,ishdan
haydaydigan korxonani ishsizlik sug’urtasidan keladigan to’liq daromad bilan
taminlash.Bu usul 100 foizli tajriba deb ataladi chunki korxonalarning ishsizlik
sug’urtaasiga to’laydigan puli to’lig’icha shu ishchilarning ishsizligini ko’rsatib
beradi.Hozirgi ko’pgina dasturlar esa qisman tajriba darajasidadir.Bu dastur
46
asosida,korxona ishchini ishdan bo’shatganda bu holat qisman ishsizlikdan
keladigan daromad evaziga qoplansa qolgan qismi dasturning umumiy
daromadidan qoplanadi.Korxona bor yo’g’i maoshning bir qismini to’laganligi
uchun ham mehnat talabi kam bo’lganda korxonalar ishdan bo’shatishga turtki
paydo bo’ladi.Bu turtkini qisqartirish orqali taklif qilingan islohot doimiy ishdan
chetlashtirishni qisqartirishi mumkin.
4
Do'stlaringiz bilan baham: |
