"makroiqtisodiyot"

Byudjet taqchilligi va ortiqchaligi 
Davriy  pasayish  bosqichida  soliqlar  avtomatik  pasayishi,  davlat 
transfertlarining oshishi natijasida byudjet taqchilligi kelib chiqadi. 
Davriy  yuksalish  bosqichida  soliqlar  avtomatik  ko’payishi  va  davlat 
xarajatlarining  kamayishi  natijasida  byudjet  ortiqchaligi  paydo  bo’ladi.  Davlat 
xarajatlari  o’zgarmas  bo’lgan  sharoitda  ham  byudjet  taqchilligi  va  ortiqchaligi 
mavjud  bo’lishi  mumkin.  Davriy  taqchillik  va  ortiqchalik  miqdorlari  soliq  va 
byudjet  funktsiyalari  grafiklarining  «tikligiga»  bog’liq.  Soliq  funktsiyasi  T  ning 
egilish burchagi miqdori chegaraviy soliq stavkasiga t ga bog’liq.. t qancha yuqori 
bo’lsa, T chizig’i shuncha tikroq, γ qancha pastda bo’lsa, G chizig’i ham shuncha 
tik  bo’ladi.  Bu  esa  iqtisodiyotning  o’rnatilgan  barqarorligi  darajasini  oshiradi. 
Ammo  iqtisodiy  o’sishning  ta’minlash  vazifasi  T  va  G  chiziqlarini  yotiqroq 
bo’lishini taqozo etadi. 
O’rnatilgan barqarorlashtirgichlar muvozanatli YaIM hajmini, uning potentsial 
hajmi  darajasi  atrofida  tebranishi  sababini  to’liq  tugatmaydi  va  ishlab 
chiqarishning har qandan darajasida mavjud bo’lishi mumkin. 
To’liq  bandlikni  ta’minlagan  diskret  fiskal  siyosat  yuritilishi  natijasida 
davlat  byudjetining  tarkibiy  taqchilligi  (ortiqchaligi),  ya’ni  to’liq  bandlik 
sharoitida  byudjet  xarajatlari  (daromadlari)  va  daromadlari  (xarajatlari) 
o’rtasidagi  farq  yuzaga  keladi.  Davriy  taqchillik  ko’pincha  davlat  byudjetining 
haqiqiy taqchilligi va tarkibiy taqchillik farqi sifatida baholanadi. 
Nazariy  jihatdan  olib  qaralganda  byudjetning  sog’lom  (normal)  faoliyat 
ko’rsatishi  unga  tegishli  bo’lgan  daromadlar  va  xarajatlarning  tengligini  taqozo 
etadi.  Haqiqatdan  ham  u  yoki  bu  miqdordagi  xarajatlarni  amalga  oshirish  uchun 
byudjet shu miqdordagi daromadlarga ega bo’lishi kerak. Aks holda bu xarajatlarni 
amalga  oshirishning  iloji  bo’lmaydi.  Byudjet  daromadlari  va  xarajatlarining 
tengligi  byudjetning  balanslashtirilganligidan  dalolat  beradi.  Amaliyotda  byudjet 
daromadlari  va  xarajatlarining  tengligiga  hamma  vaqt  ham  erishilavermaydi. 

---

120 
 
Ayrim  hollarda  byudjetning  daromadlari  uning  xarajatlaridan  ko’p  bo’lishi 
mumkin. Bunday byudjet profitsitli byudjet deyiladi. Aksincha, ba’zi hollarda esa 
byudjetning  xarajatlari  uning  daromadlaridan  ko’proq  bo’ladi.  Shunga  muvofiq 
ravishda  byudjet  xarajatlarining  byudjet  daromadlaridan  ko’p  bo’lishiga  byudjet 
taqchilligi    deyiladi.  Boshqa  hollar  teng  bo’lgan  sharoitda,  byudjet  taqchilligi  
vujudga kelishining eng umumiy sabablari quyidagilardan iborat bo’lishi mumkin: 
•  iqtisodiyotni  rivojlantirish  uchun  yirik  davlat  kapital  quyilmalarini  amalga 
oshirishning zarurligi;  
• favqulotda hodisalarning mavjudligi; 
• iqtisodiyotdagi inqiroz holatlari, uning emirilishi; 
• moliya-kredit aloqalarining etarli darajada samarali emasligi; 
•  hukumatning  mamlakatdagi  moliyaviy  holatni  etarli  darajadanazorat 
qilolmasligi; 
• ijtimoiy ishlab chiqarishning samaradorligi nisbatan pastligi; 
• tashqi iqtisodiy aloqalarning natijasi nisbatan kamligi; 
• byudjet xarajatlari tarkibiy tuzilishi (strukturasi)ning oqilona emasligi; 
•  mamlakat  miqyosida  mavjud  bo’lmagan  mablag’lar  hisobidanyashashga 
intilish; 
• yirik davlat investitsiyalarini amalga oshirish amaliyotiningmavjudligi; 
• harbiy xarajatlar darajasining nisbatan kattaligi; 
•  real  ichki  imkoniyatni  etarli  darajada  hisobga  olmagan  holda  boshqa 
mamlakatlarga yordam berilishi;  
•  davlatga  iqtisodiyot  va  ijtimoiy  sohani  rivojlantirishga  rag’batlantiruvchi 
sifatida  foydalanish imkonini bermaydigan va etarli darajada samarali  bo’lmagan 
byudjet mexanizmining mavjudligi; 
• boshqa sabablar. 
Byudjet  taqchilligi    vujudga  kelganda  unga  nisbatan  strategik  yondashuv 
quyidagilarga alohida e’tibor beriiishini taqozo etadi: 
• byudjet taqchilligining mavjudligini matematik yo’l bilan hal qilishga harakat 
qilmaslik kerak. Chunki, bu holda iqtisodiyotning “davolanish”i o’rniga “kasalligi” 
kuchayadi; 
•  byudjetning  balansliligi,  daromadlarning  xarajatlardan  ko’pligi  sog’lom  va 
uzluksiz rivojlanayotgan iqtisodiyotdan dalolat bermaydi. 
Byudjet taqchilligi bo’lishi mumkin: 
•  byudjet  taqchilligining  miqdori  (darajasi),  odatda,  mamlakatyalpi  ichki 
mahsulotining  2—3%idan  oshmasligi  lozim.  Ana  shuchegaradan  oshilsa,  uni 
tezroq qisqartirish (yoki shu darajagakeltirish) choralarini ko’rish kerak; 
•  byudjet  taqchilligini  qoplash  uchun,  eng  avvalo,  davlatkreditining  turli 
shakllaridan  foydalanmoq  lozim.  Shuningdek,  davlatqimmatbaho  qog’ozlarini 

---

121 
 
moliyaviy bozorga joylashtirish maqsadgamuvofiqdir. Aksincha, milliy pul birligi 
belgilarini zarb etuvchiuskunani ishga solmaslik kerak; 
• byudjet taqchilligining darajasini kamaytirish yoki unga barhamberish uchun, 
birinchi navbatda,  iqtisodiyotning  o’zini  “davolamoq”  lozim.  Aks  holda,  ana shu 
maqsadga  erishish  uchun  ko’zda  tutilganhar  qanday  tadbir,  albatta, 
muvaffaqiyatsizlikka uchraydi. 
Byudjet  taqchilligining  darajasini  kamaytirish  yoki  unga  barhamberish 
borasidagi  amalga  oshirilishi  lozim  bo’lgan  chora-tadbirlarning  eng  asosiy 
yo’nalishlari quyidagilardan iborat: 
• byudjet xarajatlarining (mablag’larining) investitsion yo’nalishinio’zgartirish, 
ularni eng ko’p samara beradigan yo’nalishlargayo’naltirish; 
•  xo’jalik  yuritishning  o’ziga  xos  xususiyatlarini  hisobga  oluvchimoliyaviy 
imtiyoz va jazolardan keng foydalanish; 
•  davlatdan  moliyalashtirish  va  davlat  iqtisodiyoti sohasiniqisqartirish,  xorijiy 
davlatlarga yordam ko’rsatishni keskin kamaytirish; 
• harbiy xarajatlarni qisqartirish; 
•  eng  muhim  ijtimoiy  dasturlarnigina  moliyalashtirishni  saqlabqolish,  yirik 
byudjet xarajatlarini talab etuvchi dasturlarni qabulqilishni to’xtatib turish; 
•  Markaziy  bankning  qarzlari  davlat  qimmatbaho  qog’ozlarishaklida 
rasmiylashtirmasdan turib hukumat organlariga kreditberishini taqiqlab qo’yish; 
• xorijiy sarmoyalarni jalb etish; 
• va boshqalar.