"makroiqtisodiyot"

 
4. Iqtisodiy davrlarning ta’siri 
Iqtisodiy tsikl barcha tomonlari bilan namoyon bo’lib, amalda iqtisodiyotning 
hamma  sohalariga  sezilarli  ta’sir  ko’rsatadi.  Iqtisodiyot  tarkibiy  qismlarining 
o’zaro  bog’liqligi  sababli  uning  hech  bir  sohasi  inflyatsiya  to’lqini  yoki 
turg’unlikning nohush oqibatlaridan chetda qolmaydi. Ammo shuni e’tiborga olish 
zarurki,  iqtisodiy  tsikl  alohida  shaxslar  turmush  darajasi  va  korxonalar  iqtisodiy 
faolligiga turli darajada ta’sir ko’rsatadi. Odatda iqtisodiy inqirozlardan sanoatning 
ishlab  chiqarish  vositalari  va  uzoq  muddatli  foydalaniladigan  iste’mol  tovarlari 
ishlab chiqaradigan tarmoqlari ko’proq zarar ko’radilar.  
Uy-joy  va  sanoat  binolari  qurilishi,  og’ir  mashinasozlik  hamda  investitsion 
tovarlar,  avtomobillar,  maishiy  xo’jalik  buyumlari  va  shunga  o’xshash  tovarlar 
ishlab  chiqarish  bilan  bog’liq  sanoat  tarmoqlari  va  ularda  band  bo’lgan  ishchilar 
tsiklning  inqiroz  fazasida  og’ir  oqibatga  uchraydi.  Biroq,  bu  tarmoqlar  tsiklning 
yuksalish fazasida o’zining rivojlanishi uchun yuqori darajada rag’bat oladi.  
Iqtisodiyot  qiyinchilikni  boshidan  kechira  boshlaganda  ishlab  chiqaruvchilar 
ko’pincha,  zamonaviy  uskunalarni  sotib  olishni  va  yangi  zavodlar  qurishni 
to’xtatadi  yoki  qandaydir  muddatga  kechiktirishi  mumkin.  Bunday  kon’yunktura 
sharoitida  investitsion  tovarlar  zaxiralarini  ko’paytirish  hech  qanday  iqtisodiy 
mazmunga  ega  emas,  aksincha  korxonalar  mavjud ishlab chiqarish quvvatlaridan 
ancha to’laroq foydalanishlari mumkin bo’ladi.  
Iqtisodiy  jihatdan  qulay  davrlarda,  ya’ni  tsiklning  jonlanish  va  yuksalish 
fazalarida  ishlab  chiqarish  vositalari  odatda  ular  to’liq  eskirgunga  qadar 
Davomiyligiga 
ko’ra 
Faoliyat  sohasiga 
ko’ra 
Namoyon 
bo’lish 
belgisiga ko’ra 
Yoyilishiga 
ko’ra 
Ko’lamiga ko’ra 
1.Qisqa 
muddatli 
2.O’rta muddatli 
3.Uzoq 
muddatli  (uzun 
to’lqinlar)  
1.Sanoat 
2.Agrar 
1.Neft 
2.Oziq-ovqat 
3.Energetik 
4.Xom ashyo 
5.Ekologik 
6.Valyuta 
1.Tuzilmaviy 
2.Tarmoq 
1.Milliy 
2.Millatlararo 

---

37 
 
almashtiriladi.  Ammo    tanazzul  davri  kelganida,  korxonalar  o’zining  eskirgan 
uskunalarini  ta’mirlab,  ularni  ishga  tushiradi.  Shu  sababli  bu  davrda  ishlab 
chiqarish  vositalariga  investitsiyalar  keskin  qisqaradi.  Ortiqcha  ishlab  chiqarish 
quvvatlari  mavjud  bo’lgan  ayrim  korxonalar,  hatto  iste’mol  qilingan  asosiy 
kapitalining o’rnini qoplashga ham harakat qilmaydi.  
Qisqa muddatli foydalaniladigan iste’mol tovarlari ishlab chiqaruvchi sanoat 
tarmoqlari iqtisodiy tsiklning oqibatlarini nisbatan kamroq darajada sezadi. 
Aholi  yoki  keng  iste’molchilar  qatlamiga  iqtisodiy  tsikl  turlicha  ta’sir 
ko’rsatadi.  Tanazzul  davri  boshlanganda,  doimiy  daromad  oluvchi  iste’molchilar 
oila  byudjetini  qisqartirishlariga  to’g’ri  keladi,  maishiy  texnika  va  avtomashina 
kabi uzoq muddat foydalaniladigan tovarlarni xarid qilishni to’xtatadi. Har qanday 
sharoitda  ham  oila  a’zolari  eb-ichishi  va  kiyinishi  zarurligi  tufayli,  oziq-ovqat 
mahsulotlari  va  kiyim-kechaklar,  ya’ni  qisqa  muddatda  foydalanadigan  iste’mol 
tovarlarini  xarid  qilishni  to’xtatish  mumkin  emas.  Faqat,  bunday  tovarlarni  xarid 
qilish miqdori qandaydir darajada kamayishi mumkin.  
Investitsion tovarlar va uzoq muddat foydalaniladigan iste’mol tovarlari ishlab 
chiqaruvchi  ko’pchilik  sanoat  tarmoqlari    yuqori  darajada  monopol  mavqega 
egaligi bilan farqlanadi va natijada bozorda nisbatan ko’p bo’lmagan yirik firmalar 
ma’lum  davr  davomida  narxning  pasayishiga  qarshi  turishi,  talabning  kamayishi 
sababli  mahsulot  chiqarish  hajmini  cheklash  uchun  etarlicha  monopol 
hukmronlikka  ega  bo’lishi  mumkin.  Shu  sababli  talabning  kamayishi  birinchi 
navbatda  ishlab  chiqarish  va  bandlik  darajasiga  ta’sir  ko’rsatadi.  Bunga  teskari 
bo’lgan  holatni  qisqa  muddatli  foydalaniladigan  iste’mol  tovarlari  ishlab 
chiqaruvchi  sanoat  tarmoqlarida  kuzatish  mumkin.  Bu  tarmoqlarning  ko’pchiligi 
o’zlarining raqobatga layoqatsizligi va ishlab chiqarish markazlashuv darajasining 
pastligi bilan tavsiflanadi. Shu sababli ular tsiklning salbiy oqibatlariga qarshi tura 
olmasligi  mumkin  va  mahsulotlariga  talabning  pasayishi  ishlab  chiqarish 
darajasiga qaraganda narxlarda ko’proq aks etadi.  
Demak,  kapitalning  to’planishi  yuqori  darajada  bo’lgan  tarmoqlarda  ishlab 
chiqarish  hajmining  keskin  pasayishi  va  narxlarning  nisbatan  sekin  tushishi, 
to’planish  darajasi  past  bo’lgan  tarmoqlarda  narxlarning  sezilarli  tushishi  va 
mahsulot ishlab chiqarish hajmining nisbatan kam qisqarishi kuzatiladi.