"makroiqtisodiyot"

          
2-rasm. Ishlab chiqaruvchilar subsidiya berilishining 
                         iqtisodiy oqibatlari 
Jahon  amaliyotida  tashqi  iqtisodiy  faoliyatni  tartibga  solishning  bilvosita 
usullariga  qaraganda  bevosita  usllaridan  kengroq  foydalaniladi.  Bevosita  usullar 
mazmuniga  ko’ra,  iqtisodiy,  ma’muriy,  me’yoriy  -  huquqiy  ko’rinishga  ega 
bo’lishi mumkin. 
Litsenziyalash  va  kvotalash  iqtisodiy  xarakterdagi  bevosita  usullar  ichida 
keng tarqalgani hisoblanadi. 
Litsenziyalash – bu, tashqi iqtisodiy operatsiyalarni amalga oshirishga davlat 
tashkilotlaridan ruxsat olishning ma’lum tartibidir. Tashqi iqtisodiy operatsiyalarga 
mahsulotlar,  ishchi  va  xizmatchilar  eksporti  hamda  moliya  operatsiyalarini 
o’tkazish,  xorijga  ishchi  kuchini  ishga  joylashtirish  va  boshqalar  kiradi. 
O’zbekistonda  litsenziyalar  faqat  davlat  ro’yxatida  qayd  etilgan  tashqi  iqtisodiy 
faoliyat  qatnashchilariga  beriladi.  Ularni  boshqa  yuridik  shaxslarga  berish 
taqiqlangan. 
Mahsulotlar eksporti  va importini litsenziyalash davlatga ular oqimini qattiq 
tartibga  solish,  ba’zi  hollarda  ularni  vaqtincha  chegaralash  va  shu  asosda  tashqi 
iqtisodiy  taqchillik  o’sishining  to’xtash  hamda  savdo  balansining  tenglashtirish 
imkonini beradi. 
Umuman,  import  mahsulotlarga  beriladigan  litsenziyalar  quyidagi  usullar 
yordamida joylashtiriladi. 
1. Ochiq auktsion – davlat litsenziyalarni yuqori baholarni taklif qilgan ishlab 
chiqaruvchilarga berishi. 
2.  Afzal  ko’rish  tizimi  –  davlat  birinchi  navbatda  litsenziyalarni  ishlab 
chiqarish hajmi jihatdan yirik bo’lgan firma va kompaniyalarga hech qanday shart 
va talablarsiz beradi. 

---

216 
 
3. Xarajat usuli – davlat litsenziyalarni yirik ishlab chiqarish quvvatlariga va 
resurslarga ega bo’lgan firma va kompaniyalarga beradi. 
Mahsulotlar,  shuningdek,  ishchi  va  xizmatchilar  eksporti  va  imortiga 
litsenziyalar  berish  huquqiga  O’zbekiston  Respublikasining  quyidagi  boshqaruv 
tashkilotlari  ega:  Vazirlar  Mahkamasi,  Moliya,  Adliya,  Ichki  ishlar,  Sog’liqni 
saqlash, Xalq ta’limi vazirliklari, shuningdek, Markaziy bank. 
Moliya  operatsiyalarini  o’tkazishga  litsenziyalar  asosan  Respublika  Moliya 
vazirligi  va  Markaziy  bank  tomonidan  o’z  va  xorijiy  banklarga,  moliya 
muassasalariga  beriladi.  Ular  moliya-kredit  muassasalariga  mamlakat  ichida  va 
uning  tashqarisida  chet  el  valyutasi  bilan  opreatsiyalarni  amalga  oshirish,  xorijiy 
moliya-kredit  muassasalariga  esa  ichki  bozorda  yuridik  va  jismoniy  shaxslarga 
xizmat ko’rsatish huquqini beradi. 
Litsenziyalash bilan bir qatorda jahon amaliyotida mahsulotlarni, shuningdek, 
ishchi  kuchi  eksport  va  importini  chegaralash  maqsadida  kvotalash  keng 
qo’llaniladi. 
Bu  usulning  mohiyati  shundan  iboratki,  unda  vakolatli  davlat  yoki  xalqaro 
tashkilot  alohida  mahsulotlar,  xizmatlar,  mamlakatlar  va  mamlakatlar  guruhi 
bo’yicha ma’lum davrga eksport va importga miqdoriy yoki qiymat chegaralarini 
belgilaydi.  Davlat  tomonidan  tartibga  solish  tadbiri  sifatida  kvotalash  to’lov 
balanslarini  ichki  bozorda  talab  va  taklifni  balanslashtirish  uchun  muzokaralarda 
o’zaro  kelishuvga  erishish  uchun  qo’llaniladi.  O’zbekistonda  kvotalash  xalq 
iste’moli  mollarini  va  strategik  xom  ashyoning  muhim  turlarini  olib  chiqishni 
chegaralash usuli sifatida qo’llanilmoqda.  
Kvotalash faqat mahsulot oqimlarinigina emas, balki ishchi kuchi oqimlarini 
tartibga solishda ham qo’llaniladi. Ko’pgina rivojlangan mamlakatlar ichki mehnat 
bozorini himoyalash maqsadida xorijdan ishchi kuchi importiga kvotalar o’rnatadi. 
Hozirgi  vaqtda  kvotalash  bojlarga  nisbatan  ko’proq  qo’llanilishiga  ikkita 
sabab bor: 
1.  Tarif  stavkalari  xalqaro  savdo  kelishuvlariga  asosan  belgilanadi.  Ayrim 
hollardan tashqari vaziyatlarda,  mamlakatlar  tarif  stavkasini oshira  olmaydilar va 
shuning  uchun  iqtisodiyotni  raqobatdan  himoya  qilish  maqsadida  kvotalarga 
e’tiborni qaratishga majbur bo’ladi. 
2. Himoyaga muhtoj tarmoqlar ham importga kvotalar joriy qilishni qo’llaydi. 
Chunki, tarifni joriy qilishga nisbatan imtiyozli litsenziyalar olish osonroqdir. 
Import  kvotalari  erkin  raqobat  sharoitiga  ko’proq  mos  keladi.  Tariflarga 
nisbatan  kvotalarni  joriy  qilishdan  ko’riladigan  farovonlikdagi  yo’qotishlar  ikki 
holatda  katta  bo’ladi.  Birinchidan,  kvotalar  mahsulotlar  import  qilayotgan  milliy 
ishlab  chiqaruvchilar  yoki  xorijiy  firmalar  monopol  hukumronligi  darajasini 
oshirsa. Ikkinchidan, importga litsenziyalar samarasiz joylashtirilsa. 

---

217