Makroiqtisodiyot” fanidan yozgan

5.Keynsning makroiqtisodiy muvozanat modeli

Klassik maktab namoyondalari bozorlar va baholarning umumiy muvozanati nazariyasini yaratdilar Ularning umumiy muvozanat konsepsiyasiga kо„ra, iqtisodiyotda faqatgina tо„liq bandlilik sharoitidagi muvozanat mavjud bо„lishi mumkin. Bunday xulosa J.B.Seyning bozorlar qonuniga tayanadi. Bu qonunga kо„ra, mehnat taqsimotiga asoslangan iqtisodiyotda har bir sub‟yektning ishlab chiqarishi bir vaqtning о„zida boshqa sub‟yektlarning ishlab chiqarish natijalariga talab hisoblanadi. Oxir-oqibat yalpi talab yalpi taklifga teng bо„ladi. Klassik iqtisodchilar fikriga kо„ra AD ≠ AS holati rо„y bermaydi, umumiy xarajatlar miqdori yetishmay qolgan, ya‟ni AD < AS holati rо„y bergan sharoitda ham baho, ish haqi va foiz stavkasi kabi dastaklar ishga tushadi va natijada xarajatlar miqdorining kamayishi ishlab chiqarishning real hajmi, bandlik va real daromadlar miqdorining kamayishiga olib kelmaydi.

Makroiqtisodiy muvozanatning klassik modeli ishlab chiqarish hajmi resurslarning bandligi va ishlab chiqarish texnologiyalarining funksiyasi hisoblanadi va egiluvchan baholar mexanizmi tomonidan potensial darajada tutib turiladi degan shartlarga tayanadi.

Egiluvchan baholar mexanizmi hisobiga iqtisodiyot barcha mavjud resurslarning tо„liq bandligini ta‟minlab turadi.

Klassik makroiqtisodiy muvozanat modelining о„ziga xos xususiyati pulning neytralligi tamoyilini kо„zda tutishidir. Bu model pul massasi real ishlab chiqarishga hech qanday ta‟sir kо„rsatmaydi degan fikrga asoslanib tuziladi. Klassiklar modelida pul bozor agentlariga faqatgina bitimlarga xizmat qilishi, ya‟ni oldi-sotdi jarayonida sof texnik vazifalarni bajarishi uchungina kerak. Bu asosga kо„ra klassiklar tomonidan klassik dixotomiya konsepsiyasi shakllantirilgan.Klassik dixotomiyakonsepsiyasida - ikki parallel bozor, real va pul bozori alohida-alohida amal qiladi, ular о„rtasidagi muvozanat avtomatik barqarorlashtirgichlar orqali ta‟minlanib turiladi deb hisoblanadi. Pul bozori investitsiya va jamg„armalar tengligini hamda tо„liq bandlik sharoitini ta‟minlaydi. Faqatgina, ishsizlikning tabiiy darajasida «ixtiyoriyª ishsizlik bо„lishi mumkin, deb hisoblashadi. Bu shuni bildiradiki, AD va AS ning muvozanat nuqtasida ishlab chiqarish hajmi (Y) uning potensial hajmiga esa (Y*) teng. Iqtisodiyotda yaratilgan daromadlarning bir qismini jamg„arilishi yalpi talabning yalpi taklifni qoplashi uchun yetishmasligiga olib kelmaydi, chunki har bir jamg„arilgan sо„m tadbirkorlar tomonidan investitsiyalanadi, deb ta‟kidlashadi.

Agarda, tadbirkorlar uy xо„jaliklarining jamg„armalari miqdorida investitsiya qilishsa, ishlab chiqarish hamda bandlik darajalari doimiy bо„lib qoladi. Klassik iqtisodchilarning ta‟kidlashlaricha, kapitalizmning о„ziga xos pul bozori mavjud va bu bozor jamg„arma va investitsiyalarning tengligini ta‟minlaydi. Bunda tenglashtiruvchi omil vazifasini foiz stavkasi bajaradi (7.1.1-chizma). Shuning uchun ham tо„liq bandlik mavjud bо„ladi. Bu iqtisodchilar, davlatning iqtisodiyotga aralashuvi qisqa muddatli samara bersada, uzoq muddatda bozor iqtisodiyotining tabiiy harakat mexanizmiga notabiiy aralashilganligi uchun, salbiy oqibatlarga olib keladi deb hisoblashadi.

Keyns makroiqtisodiy muvozanatga tо„liq bо„lmagan bandlik sharoitida ham erishish mumkinligini, tо„la ish bilan bandlik qonuniy holat emasligini, balki tartibga solinmagan iqtisodiyotda tasodifiy rо„y berishi mumkinligini isbotlab berdi. Shuningdek, bu nazariyada iqtisodiyotdagi tebranishlar faqat urush, tabiiy ofat va shu kabi vaziyatlargagina bog„liq emasligini, balki u tinchlik yillarida ham ichki omillarning salbiy oqibatlaridan kelib chiqishi mumkinligini asoslagan. Ishsizlik va inflyatsiyaning kelib chiqishi investitsiya va jamg„armalarga bevosita bog„liq. Narxlarning oshishi va ish haqining pasayishi boshqa salbiy omillar bilan birga iqtisodiyotning beqarorligiga olib keladi. Bunday nomutanosibliklar rejalashtirilgan investitsiyalar va jamg„armalarning bir-biriga mos kelmasligi tufayli rо„y beradi.

R

S

R

I

I , S

I=S

14-chizma. Jamg‘arish-investitsiya grafigi

Bunga sabab,

birinchidan, jamg„arish va investitsiyalash tо„g„risidagi qarorlarni har xil guruhlardagi odamlar turli maqsadlarda qabul qilishi, ya‟ni investorlar va jamg„arma egalarining maqsadlari kamdan-kam hollarda bir-biriga mos keladi. Masalan, jamg„arma egalari о„zlarining jamg„armasini foiz stavkasi 20 foizdan kam bо„lmasagina foydalanishga berishni xohlaydilar, lekin investorlar uchun foiz stavkasi 15 foizgacha bо„lganda mо„ljallagan faoliyatlaridan foyda olishlari mumkin bо„ladi. Bunday holda jamg„armalarning investitsiyalarga aylanishi mushkullashadi.Ikkinchidan,jamg’aruvchilarning jamg„arishlariga va investorlarning

investitsiyalashlariga turlicha sabablar ta‟sir kо„rsatadi. Keynschilarning fikricha, jamg„arma va investitsiyalar bitta omilga bog„liq bо„lmagan holda turli sabablarga asosan shakllanadi. Masalan, kishilar qiymati о„zining ish haqi miqdoridan ortiq bо„lgan mahsulotlarni sotib olish uchun, masalan avtomobil yoki televizor xarid qilish uchun jamg„arishadi. Yoki jamg’„armalar biror shaxs yoki oilaning kelajakdagi iste‟molini qondirish maqsadida, ya‟ni, uy xо„jaliklari oila boshlig„ining nafaqaga chiqqandan keyingi hayotini yoki bolalari kelajagini ta‟minlash maqsadida amalga oshirilishi mumkin. uchinchidan jamg„armalar tasodifiy vaziyatlarda foydalanish maqsadida ham amalga oshiriladi.

Investorlarni investitsiya qilishga undovchi sabablar esa foiz stavkasi bilan birga kutilayotgan sof foyda meyori hamdir.

Klassiklar nazariyasi bо’yicha jamg’arma va investitsiyalar miqdorini aniqlaydigan asosiy omil foiz stavkasi hisoblanadi. Agarda, u oshsa, uy xо„jaliklari kamroq iste‟mol qilib, kо’proq jamg’arishga harakat qilishadi. Uy xо„jaliklarida jamg„armalarning kо„payishi kredit narxlarining kamayishiga olib keladi. Bu esa о„z vaqtida investitsiyaning о„sishini ta‟minlaydi.

Keynschilar fikricha esa, foiz stavkasi emas, balki aholining ixtiyoridagi daromadi iste‟mol va jamg„arish dinamikasini belgilab beradi. Keltirilgan nazariy asoslarga tayangan holda Keyns о„zining makroiqtisodiy muvozanat modelini ishlab chiqdi.




E

E3

E2

E1

Y1 Y2 Y3 Y