|
1.2 Yalpi talab tushunchasi va uning tarkibiy qismlari, talabning o'zgarishi omillari
Yalpi talab, yalpi talab - uy xo'jaliklari, korxonalar va davlat har xil narx darajalarida sotib olishga tayyor bo'lgan iqtisodiy foyda (tovar va xizmatlar)ning umumiy hajmi. Ushbu ta'rifga muvofiq, yalpi talab egri chizig'ini 1-rasmdagi kabi ko'rsatish mumkin.
1-rasm Yalpi talab egri chizig'i
Iqtisodiyot nazariyasida yalpi talab deganda, shuningdek, milliy iqtisodiyotda yaratilgan barcha yakuniy mahsulot va xizmatlarni sotib olish uchun barcha makroiqtisodiy sub'ektlar tomonidan rejalashtirilgan jami xarajatlar tushuniladi.
Xarajatlarni iqtisodiyotning alohida tarmoqlari o'rtasida taqsimlanishiga ko'ra, uning tarkibida quyidagi asosiy elementlar ajratiladi:
aholining iste'mol xarajatlari (C);
xususiy sektor investitsion xarajatlari (I);
davlat xaridlari (G);
sof eksport (NX).
Natijada, umumiy talabni belgilangan xarajatlar elementlari yig'indisi sifatida ko'rsatish mumkin:
Y d = C + I + G + NX (1)
Yalpi talabning katta qismi uy xo'jaliklarining iste'mol tovarlari va xizmatlariga bo'lgan xarajatlaridan iborat, ya'ni. S elementi, odatda qisqacha iste'mol deb ataladi. Ushbu xarajatlarning mamlakat milliy daromadidagi ulushi Rossiyada taxminan 50% ga, AQShda esa 67% ga etadi. Aholining tovar bozoridagi umumiy xarajatlari hajmida S elementining ulushi bundan ham yuqori. Ushbu xarajatlarning iste'mol xarajatlariga kiritilmagan yagona tarkibiy qismi uy-joy qurilishi xarajatlaridir.
Investitsiya xarajatlari (investitsiya) firmaning investitsiya tovarlariga bo'lgan talabini bildiradi. Firmalar ushbu mahsulotlarni inventarni oshirish uchun sotib oladilar. haqiqiy kapital va eskirgan kapitalni tiklash. Uy xo'jaliklari sarmoyaning bir qismi sifatida yangi uylar va kvartiralar sotib oladi. Jami investitsiyalar mamlakat yalpi ichki mahsulotining 15-20 foizini tashkil qiladi.
Makroiqtisodiyotda investitsiyalar faqat yangi real kapitalni sotib olishni anglatadi. Iqtisodiyotning xususiy sektorining umumiy investitsiya xarajatlari (yalpi xususiy investitsiyalar) quyidagilarni o'z ichiga oladi:
nafaqaga chiqqan kapitalning o'rnini bosuvchi ta'mirlashga investitsiyalar;
milliy iqtisodiyotning real kapitalini ko'paytirishga qaratilgan sof xususiy investitsiyalar (asosiy ishlab chiqarish fondlari va korxonalarning inventarlari, shuningdek uy xo'jaliklariga tegishli uy-joy fondi).
Ushbu turdagi investitsiyalar nafaqat farq qiladi maxsus maqsad balki turli xil moliyalashtirish manbalari. Ta'mirlashga investitsiyalar manbai hisoblanadi amortizatsiya ajratmalari ma'lum bir yilda ishlab chiqarish jarayonida iste'mol qilingan kapital miqdorini tavsiflovchi firmalar. Bozor iqtisodiyoti sharoitida sof investitsiyalarni moliyalashtirishning asosiy manbai aholi jamg’armalari, qo’shimcha manba esa firmalarning jamg’armalari (korporatsiyalarning taqsimlanmagan foydasi) hisoblanadi.
Agar ma'lum bir davrda jami investitsiyalar amortizatsiya ajratmalaridan oshsa, u holda sof investitsiyalar ijobiy bo'lib chiqadi. Bunda mamlakatning ishlab chiqarish quvvati oshib, iqtisodiyoti yuksalmoqda.
Yalpi talabning uchinchi elementi tovar va xizmatlarni davlat xaridlaridir . Bular barcha darajadagi davlat hokimiyati organlarining mehnatga jalb qilingan tovarlar va xizmatlarni sotib olish xarajatlari davlat sektori... Unga davlat tomonidan aholiga beriladigan transfert to‘lovlari, shuningdek, firmalarga beriladigan subsidiyalar va subvensiyalar kirmaydi. Bunday xarajatlar yakuniy mahsulot va xizmatlarni sotib olishga sarflanadigan xarajatlar emas, balki faqat davlat daromadlarining bir qismini uy xo'jaliklari yoki firmalarga qayta taqsimlash jarayonini aks ettiradi. Tovar va xizmatlarni sotib olishga sarflangan xarajatlarning umumiy hajmida davlat xaridlarining ulushi davlatning mamlakat milliy daromadini qayta taqsimlashda ishtirok etish darajasiga, soliq stavkalari darajasiga va taqchillik hajmiga bog'liq. davlat byudjeti... Rossiyada uning qiymati mamlakat milliy daromadining taxminan 30% ni tashkil qiladi.
Zamonaviy iqtisodiy nazariyada rejalashtirilgan xaridlar hajmining narx darajasiga bog'liqligini kamaytirishning eng keng tarqalgan nazariy asoslanishi neokeynsizm va neoklassik sintez vakillari tomonidan berilgan. Ushbu mantiqiy asos umumiy narx darajasining o'zgarishi natijasida iqtisodiyotdagi uchta ta'sirning tavsifiga asoslanadi.
Boylik effekti narx darajasining oshishi ko'pchilikning haqiqiy qiymatini pasaytiradi moliyaviy aktivlar o'z egalariga doimiy daromad keltiradigan (bank depozitlari va obligatsiyalar). Jamg'armalarning qadrsizlanishi tufayli o'zini kambag'al his qilgan iste'molchilar o'zlarining avvalgi boylik darajasini tiklash uchun xaridlarni tejashni boshlaydilar.
Import xaridlarining ta'siri ma'lum bir mamlakatda narxlar darajasining o'zgarishining ichki va jahon narxlari nisbati va mahalliy va xorijiy tovarlarning raqobatbardoshligiga ta'siri tufayli. Bir mamlakatda narxlarning umumiy darajasining oshishi ushbu mamlakatga ko'proq tovarlarni olib kirishga yordam beradi, chunki chet el tovarlarining narxi iste'molchilar uchun jozibador bo'lib, jahon tovar bozorida ularning raqobatbardoshligi oshadi. Shu bilan birga, har qanday davlatda narxlarning oshishi xorijlik iste’molchilarni o‘sha davlatdan raqobatbardoshligi past bo‘lgan tovarlarni xarid qilishdan bosh tortishga majbur qiladi.
1.3. Yalpi talab hajmiga ta’sir qiluvchi omillar
Iqtisodiyotni muvozanatli rivojlantirib, uning barqaror o’sishini ta’minlashda eng awalo yalpi talabning mazmunini bilish zarur.
Yalpi talab (aggregate demand, AD) - barcha iste’molchilar, ya’ni aholi, korxonalar va davlat tomonidan narxlarning muayyan darajasida sotib olinishi mum kin bo’lgan turli tovarlar va xizmatlarga bo’lgan talabning umumiy hajmidir. Shuningdek, yalpi talabni milliy iqtisodiyotdagi real pul daromadlari hajmi sifatida ifodalash ham mumkin.
Yalpi talab barcha iste’molchilarning turli xil tovarlarga va xizmatlarga bo’lgan talablari yig’indisidan tashkil topadi. Bilamizki, tovar va xizmatlar ikki xil bo’ladi: shaxsiy iste’mol tovarlari va tadbirkorlar ishlab chiqarish jarayonida unumli iste’mol qiladigan ishlab chiqarish omillari - yer, kapital va ishchi kuchi.
Iste’mol tovarlari turli-tuman moddiy, ma’naviy tovarlar va xizmatlami o’z ichiga oladi. Shuningdek, turli ko’rinishdagi (masalan, davlat, xususiy, jamoa, korporativ) tadbirkorlarning ishlab chiqarish omillariga bo’lgan talabi ham turli- tumandir (masalan, turli mashinalar, stanoklar, asbob-uskunalar, inshootlar, transport vositalari, yonilg’i, xomashyo, materiallar, ishchi kuchi va h.k.).
Yalpi talabni faqatgina pul miqdori bilan belgilash bizningcha unga bir tomonlama yondashuv bo’ladi. Masalan, investitsiya tovarlari miqdori, sifati, turi o’zgarmagan holda narx ikki barobar oshsa, belgilangan pul miqdori o’zgarmagan holda ikki barobar kam investitsiya tovarlarini sotib olish mumkin bo’ladi xolos.
Yalpi talab miqdor jihatidan aniqlanadi va uning umumiy miqdori turli omillar ta’sirida o’zgarib turadi.
Talabning umumiy miqdori sotib olishga mo’ljallangan tovarlarning turlari, miqdori, sifati hamda narxiga bog’liq bo’ladi. Uni quyidagi chizma orqali osonroq tushunish mumkin (1.1-chizma).
Do'stlaringiz bilan baham: |
