Majmua tarkibi

Tavsifiy (monologik) matn so‘zlovchi yoki yozuvchi tomonidan bayon etilgan voqea-hodisa, narsa yoki shaxs tasviri, tavsifi yoxud xabar, ma’lumot bayonidir. Maqola, insho ham tavsifiy matnning bir turi sanaladi. Ma’lum voqea-hodisalarga, narsa va shaxslarga oid fikr-mulohaza bildirish, ularni badiiy-tasviriy vositalar yoki dalillar bilan ta’riflash, izohlash, isbotlash, asoslash tavsifiy matnga xos xususiyatlardandir. Shuning uchun bunday matnda belgi-xususiyat ifodalovchi so‘zlar, atamalar, modal so‘zlar, fe’lning funksional shakllari, ravishlar faol qo‘llanadi. Tavsifiy matn yaratishda uyushiq bo‘laklar, ajratilgan gap bo‘laklari, atov gaplar, sodda gaplar, qo‘shma gap ko‘rinishlaridan ham keng foydalaniladi.

Ixtisoslikka oid matn tuzishda esa quyidagilarga e’tiborni qaratish lozim:

• 
  matnning qaysi nutq uslubida yozilishi kerakligini oldindan bilish;
  
• 
  ixtisoslikka oid so‘z va shartli belgilarni to‘g‘ri tanlay olish va o‘rinli joylashtirish;
  
• 
  so‘z va terminlarni imlo me’yorlariga rioya qilgan holda yozish;
  
  • 
    tanish bo‘lmagan yoki faol qo‘llanmaydigan termin, shartli belgi yoki qisqartmalarga qavs ichida izoh berish;
    
  • 
    ixtisoslikka oid terminlarni boshqa tillardan o‘zlashtirish va so‘z yasashda milliy tilning tabiatini nazarda tutish;
    

-terminlarni o‘rinsiz takrorlanishiga yo‘l qo‘ymaslik, ularninng ta’sirchanligini oshirish maqsadida leksik, morfologik va sintaktik sinonimiya imkoniyatlaridan o‘rinli foydalanish va boshqalar.

Umuman ixtisoslikka oid so‘z va terminlarni to‘g‘ri tanlash hamda qo‘llash nutq madaniyatining, kasbiy bilimdonlikning muhim sharti hisoblanadi. So‘z va termin tanlashda quyidagilarga e’tibor berish zarur:

• 
  so‘zning lug‘aviy ma’nosini bilgan holda tanlash;
  
• 
  tanlangan terminni aniq talaffuz eta olishni nazarda tutish;
  
• 
  so‘zning, terminning tushunarli bo‘lishini hisobga olish;
  

• 
  terminning ma’no xususiyatiga asoslanib, uni maqsadga muvofiq tarzda tanlash;
  
• 
  baynalmilal terminlarni adabiy tilning leksik me’yoriga muvofiq holda tanlash;
  
• 
  terminni matn mazmuniga mos tarzda tanlash;
  
• 
  so‘z va terminni matnning uslubiy xususiyatiga mos ravishda tanlash.
  

Har qanday matnni unda ifodalangan axborotning hajm belgisiga ko’ra minimal matn va maksimal matn tiplariga ajratish mumkin. Badiiy uslubda yozilgan matnda minimal matn deb biror mavzuni yoritishga bag’ishlangan qatralar, xalq donishmandligini ifodalaydigan maqol, metal va aforizmlar, mimiatyuralar, hajviy asarlar, nomalar, she’r va she’riy parchalar, umuman kichik mavzuni qamrab oluvchi bir necha gaplardan iborat butunlik tushuniladi. Matnning ichki tomonini mazmun yaxlitligi, tashqi tomonini esa turli shakldagi bog’lamalar, sintaktik vositalar birlashtirib turadi.

Makro matn deyilganda keng ko’lamdagi voqealarni yoritish ehtiyoji bilan yuzaga kelgan butunlik nazarda tutiladi. Badiiy uslubda hikoya, qissa roman, epopeya kabi yirik hajmli asarlar makro matnlar hisoblanadi. Bunday matn tarkibida epigraf, so‘zboshi, epilog kabi yordamchi qismlar ham ishtirok etishi mumkin. Ular asar mazmuni va g‘oyasiga, shuningdek, mavzuning tanlanishi va yoritilishiga oid ayrim masalalarga qo’shimcha izoh va sharh bo’lib keladi. Makro matn tashqi jihatdan turlicha shakllangan bo’ladi.

1. 
   Ommabop ilmiy matn. Uning maqsadli auditoriyasi - muayyan sohada maxsus mahorat va bilimga ega bo'lmagan auditoriya. Ommabop ilmiy matn taqdimotning ko'pgina ta'riflari va ravshanligini saqlab qoladi, biroq uning hislatlari his qilish uchun juda soddalashtirilgan. Shuningdek, bu uslubda hissiy va ifodali nutq shakllaridan foydalanishga ruxsat beriladi. Uning vazifasi keng jamoatchilikni ba'zi fakt va hodisalar bilan tanishtirishdir. 1980-yillarning oxirlarida sababsiz emas, uslubiy - ilmiy va badiiy matnlar to'plami paydo bo'ldi . Bu maxsus atamalar va raqamlardan foydalanishni kamaytiradi va ularning mavjudligi batafsil tushuntirishga ega.Ommabop ilmiy uslublar uchun quyidagi xususiyatlar xarakterli: kundalik moslamalarni taqqoslash, o'qish va his qilish qulayligi, soddalashtirishi, tasniflashsiz umumiy voqealarni bayon qilish va umumiy sharh. Ushbu yo'nalish bo'yicha ekspozitsiyalar ko'pincha kitoblar, jurnallar, bolalar ensiklopediyalarida chop etiladi.
   
2. 
   O'quv va ilmiy matn. Bunday asarlarni qabul qiluvchi talabalardir. Xabarning maqsadi ma'lum bir materialni qabul qilish uchun zarur bo'lgan faktlar bilan tanishishdir. Ma'lumotlar ko'plab misol namunalari bilan umumiy shaklda taqdim etiladi. Ushbu uslub professional terminologiyadan foydalanish, qat'iy tasniflash va tekshirishdan muayyan holatlargacha silliq o'tish bilan tavsiflanadi. Ishlar o'quv-uslubiy qo'llanmalarda nashr etiladi.
   
3. 
   Aslida ilmiy matn. Ushbu sohada mutaxassislar va olimlar manzilga murojaat qiladilar. Ishning maqsadi - ma'lum faktlar, kashfiyotlar va naqshlarni tasvirlashdir. Dissåtatsiyalarda, hisobotlarda va sharhlarda mavjud bo'lgan ilmiy uslublar nafaqat terminni, balki shaxsiy, hissiysiz xulosalarni ham foydalanishga imkon beradi.
   4. Texnik va ilmiy matn. Bunday uslubning asarlari tor profilning mutaxassislariga qaratilgan. Maqsad - bilim va yutuqlarni amalda qo'llash.Kengaytirilgan tasniflashda, yuqorida keltirilgan turlarga qo'shimcha ravishda, shuningdek, informatsion va ma'lumotnoma ilmiy matnlar ham mavjud.
   

Mustaqil ta’lim
Texnikaning dolzarb masalalariga bag`ishlangan ilmiy maqola ustida ishlash. Maqoladagi sohaga oid atamalar va kalit so`zlar tahlili