Май 2021 10-қисм Тошкент май 2021 йил. Тошкент: «Tadqiqot», 2021. 202 б

Май 2021 10-қисм
Тошкент
MARKAZIY OSIYO XALQLARI ROSSIYA HUKMRONLIGI OSTIDA
Usmonov Ulug’bek Abdullayevich
Qo’qon shaxridagi ayrim fanlar chuqur o’rganiladigan 
5-VIDUMI ning tarix fani o’qituvchisi
Annotatsiya:
Ushbu maqolada Rossiya hukumatining Markaziy Osiyoda olib borgan 
siyosatining ijobiy va salbiy tomonlari haqida yozilgan. Sovet Ittifoqi Markaziy Osiyo xalqlari 
hayoti va madaniyatiga ta’siri xususida yoritib berilgan.
Kalit so’zlar:
imperializm, nostaljik, Panislomiy, Islom dini, konservativ, etnologik va 
antropologik, jadidchilik
Rossiyaning O’rta Osiyodagi bosqinlari ajoyib jug’rofiy va insoniy xilma-xillikni boshqa-
rish imkoniyatini berdi. Fath uchun sabablar asosan iqtisodiy bo’lmagan, Rossiyaning ushbu 
hududga o’tishini aniqlagan omillar murakkab va o’zaro bog’liq edi. Ular orasida chegaraning 
tarixiy tortib olinishi, ofitserlar korpusining harbiy shon-sharafga chanqoqligi va Britaniyaning 
O’rta Osiyoga Indus daryosidan o’tishga qo’rquvi, shuningdek imperializmning yuqumli ritori-
kasi o’rin olgan. Boshidanoq Rossiyaning maqsadlari qonun va tartibni minimal holatda ushlab 
turish va yangi sub’ektlarning an’anaviy turmush tarzini imkon qadar o’zgartirish, bunday yon-
dashuv hududning uzoqligi va hatto uning qolgan qismidan ajratib turilishi qo’llab-quvvatlandi. 
Ruslar, boshqa mustamlaka kuchlar singari, vaqti-vaqti bilan qo’zg’olonni boshdan kechirdilar, 
umuman olganda juda mahalliylashgan xarakterga ega edi, lekin ruslar dastlabki bosib olish 
davrida namoyon bo’lgan juda katta harbiy ustunlik, xonliklar aholisining samarali qarshilik 
ko’rsatishga qodir emasligi va undan keyin qo’zg’olon yoki bo’ysunmaslik bilan olib borilgan 
og’irmuomala minimal qarshilikni ta’minladi. Buxoro amiri hokimiyatini saqlab qolish, Xiva 
xonligida aholining katta qismini, xususan, shahar sinflarini, Islom diniga sodiq qolgan, an’anav-
iy fikrli musulmon hukmdorlari sifatida qoldirdilar. Ammo ruslar, xoh qasddan bo’lsin, xoh bosh-
qa mustamlaka hokimiyat singari, butun mintaqada o’zgarishlarning qo’zg’atuvchisi bo’lishdi. 
Mintaqaviy iqtisodiyot asta-sekin Rossiyaning xom ashyo va yangi bozorlarga bo’lgan ehtiyojini 
qondirish uchun tartibga solindi. Bu qurilishni talab qildi. Temir yo’llar 1888 yilga kelib Kaspiy 
temir yo’liga erishildi. Samarqand 1899 - 1905 yillarda Orenburg - Toshkent temir yo’lining 
qurilishi yakunlandi. Turkiston-Sibir temir yo’li keyinchalik Jahon urushi oldidan boshlangan 
va 1930 yilgacha qurib bitkazilmagan. Toshkent va Samarqandning yangi shahar atroflari devor 
bilan o’ralgan shaharlardan uzoqroqda qurildi, ammo yangi tashkil etilgan garnizon shaharlari 
singari, mahalliy xizmat va materiallarga muhtoj edi. Shuningdek, ruslar o’zlarining yangi 
sub’ektlarining farovonligini mutlaqo e’tiborsiz qoldirmadilar. Dastlab ikkala yarim himoyada 
mahalliy qul savdosiga chek qo’yishga harakat qilindi. Sug’orish loyihalari boshlandi va ikki 
tilli boshlang’ich ta’lim berildi. Ehtiyotkorlik bilan kiritildi. Mustamlaka Osiyoda bo’lgani kabi, 
O’rta Osiyo xalqlarining adabiyoti, tarixi va qadimiyligini o’rganuvchi rus olimlarining ishlari 
juda kichik, ammo ta’sirchan rus ma’lumotli elita, ayniqsa qozoqlar orasida, rangli o’tmish 
haqida nostaljik xabardorlik uyg’otdi. Milliy yoki madaniy o’ziga xoslik hissi. O’rta Osiyodagi 
asosiy etnik guruhlar - o’zbeklar, qozoqlar, turkmanlar, tojiklar va qirg’izlar - rus madaniyatining 
ta’siriga birinchi bo’lib javob berganlar. Ularning yangi ustalari bilan dastlabki aloqalari, asosan, 
vositachilar orqali amalga oshirilgan.
Shunisi ajablanarliki, tatarlar, qozoqlarning ko’proq musulmon dunyo jamoatchiligi va ularning 
qabilalari va urug’-aymoqlari emas, balki “millat” ekanliklarini anglashlariga hissa qo’shdilar. 
Bundan tashqari, tatarlar orqali ular oqimlarga duch kelishdi. 1870-yillarda ruslar tatar ta’siriga 
qarshi ikki tilli rus-qozoq maktablarini yaratdilar, bu maktablardan g’arbiy elitalar ajralib chiqdi.