Махсус таълим вазирлиги

 
Материаллардан фойдаланишни назорат қилиш 
 
Ишлаб чиқаришда ТМЗ ларнинг сарфланиши устидан назорат 
олиб бориш-бу бир хил маҳсулот ишлаб чиқаришда сарфланган ТМЗ 
ларнинг ҳақиқий сонини уларнинг меъѐрида кўрсатилган сони билан 
тақсимлашдир. Материалларнинг сарфланиши устидан турли усуллар 
ѐрдамида назорат олиб борилади: ҳужжатлаштириш, инвентар, пар-
тия бўйича бичиш ва бошқалар. 
Биринчи усул ѐрдамида ТМЗ нинг бир турини иккинчи тур билан 
алмаштирилганда вужудга келадиган фарқ ҳисобга олиниб, 
талабнома билан расмийлаштирилади.
Ушбу ҳужжатда ТМЗ нинг меъѐр бўйича сарфлаш сони ва 
алмаштирилган ТМЗнинг сарфланиши хусусида маълумотлар кўрса-
тилиб, уларни таққослаш натижасида фарқи аниқланади. Материал-
лар сарфланишини назорат қилишдаги ҳужжатлаштириш усулининг 
моҳияти шундан иборатки, бунда ТМЗнинг сарфланиш меъѐрига 
қараганда ортиқча харажат ѐки иқтисод қилинишига йўл қўйиш 
ТМЗлар ишлаб чиқаришда сарфланишидан аввал аниқланади. 

---

193 
Назорат қилишнинг партия бичиш усулида сарфлаш натижаси 
ТМЗ нинг хар бир партияси бўйича аниқланади. Бунинг учун бичиш 
варақаси юритилади. Унда ишлаб чиқариш топширигини бажариш 
учун берилган ТМЗнинг ҳақиқатдан сарфланганлиги кўрсатилади. 
Ҳар бир бичиш варақаси бўйича ТМЗ сарфлаш натижаси аниқланади. 
Инвентар усули бўйича ТМЗ сарфлаш натижаси ҳисобот ойи 
охирида чиқарилмай, балки қолган ТМЗларни инвентаризациялаш 
йўли билан аниқланади. 
Тасдиқланган бухгалтерия ҳисобининг миллий стандартлари 
хўжалик юритувчи субъектлардан ҳисобот тузишдан олдин товар-
моддий захираларни инвентаризациялашни талаб қилади. Ушбу 
инвентаризация қуйидаги ҳолларда ва тартибда ўтказилади: 
тузилган йиллик ҳисоботда ТМЗ ҳақиқий ҳолатини аниқлаш 
мақсадида йилда бир марта 1-октябрь ҳолатига; 
моддий жавобгар шахсларни алмаштираѐтганда, уларнинг усти-
дан асосли шикоят тушганда ва табиий офат содир бўлганда; 
бухгалтерия ҳисобидаги маълумотлар билан омборхона ҳисо-
бидаги (ҳисоботидаги) маълумотларда фарқлар вужудга келса. 
Инвентаризация ўтказиш учун ҳар йил бошида субъект раҳба-
рининг имзоси билан доимий ҳаракатдаги инвентаризация комиссия-
сини тузиш ва унинг аъзолари тўғрисида буйруқ чиқарилади. Унга 
субъектнинг етакчи мутахассислари, бўлимлардан вакиллар жалб 
қилинади.
Ҳар бир инвентаризацияни ўтказиш учун субъект раҳбарининг 
имзоси билан буйруқ чиқарилади. Унда комиссия аъзолари, инвента-
ризация объекти ва уни ўтказиш даври кўрсатилади.
Инвентаризация ўтказишдан мақсад, ТМЗ нинг ҳақиқий мавжуд-
лигини аниқлашдир. Инвентаризация жараѐнида қуйидагилар текши-
рилади: 
товар-моддий захираларнинг сақланиш шароити; 
уларни сақлаш ва чиқариш тартибларининг тўғрилиги ва тортув
ва ўлчов жиҳозларининг аҳволи; 
товар-моддий захираларнинг ҳаракатини ҳисобга олиш тартиби 
(омборхона ҳисобининг юритилиши). 
Инвентаризация ўтказишнинг моҳияти, усули ва қамрови бўйича 
қуйидагича гуруҳланади: