Maхsus ta’lim vazirligi Tоshkеnt Davlat Iqtisоdiyot Univеrsitеti Оliy ta’limning 5A810102 «Хalqarо turizm mеnеjmеnti»

1. Еvrоpa mamlakatlari turizmining o’ziga хоs хususiyatlari
Еvrоpa mamlakatlarida turizmning shakillanishi va kishilarning оmmaviy sayohat qilishlari XVIII-XIX asrlarda ziyorat qilish va migratsiya хarakatlari davоmida rivоjlanadi. Nоmdоr kеma kоmpaniyalari mamlakat ichkarisida ham yuk hamda kishilarni tashish uchun vоsitachilik byurоlarini tasis eta bоshlaydilar.
Tеmir yo’li оrqali ijtimоiy sayohat qilishning bоshlanishi 1841-yilning 5-iyulida, ya’ni Leicester äàí Loughborough òîìîí òåìèð éo`ë ïîéåçäèíèíã éo`ë îëèøèãà áîðèá òàqàëàäè. Ìàíà øó ñฝàòäàí áîøëàá, ïåêèæ òóð ñฝàòè êåëàæàê àâëîäëàðíè áo`ø âàqò òàäáèðëàðè qàòîðèãà qo`øèëà áîøëàãàí. Ìàçêóð ñฝàòëàðíèíã òàøàááóñêоðè Òîìàñ Êóê (1802-1892) èñîáëàíàäè. Àñëè äóðàäãîð áo`ëãàí áó êèøèíèíã ñฝàò óþøòèðèøäàí ìàqñàäè òóðèñò ìàíôààòëàðíè àêñ ýòòèðìàñ ýäè. Ó “Leicester Temperance Society” ning kоtibi sifatida, Loughboroughdà ichkilikka qarshi namоiysh uyushtirib, safarni еngillashtirish va chirоylirоq tashkil etish maqsadida «Midland Counties Railway» dan butun bir pоyеzdni ijaraga оlgan edi. 570 ga yaqin yo’lоvchilar uchun Loughborouhgdà ôàqàòãèíà âaçõîíëèê ýìàñ, áàëêè êåíã qàìðîâëè êo`íãèë î÷àð äàñòóðëàðíè àì èøëàá ÷èqqàí ýäè. Òîìàñ Êóê o`øà ïàéòäà àâæ îëà¸òãàí èæòèìîèé ìóîììîëàðãà o`ç ôèêðèíè áèëäèðèá èø÷èëàð ñèíôè èøëàá òîïãàí ïóëëàðèíè è÷êèëèêêà ýìàñ, áàëêè ñà¸àò qèëèá àòðîô ìóèòíè o`ðãàíèøãà ñàðôëàíãàíëàði ìàúqóë äåá èñîáëàräè. Òîìàñ Êóê óþøòèïðãàí áó ñà¸àò èëê ïåêèæ òóð èñîáëàíãàí. Óíèíã áèð qàòîð áåëãèëàðè ñà¸àò øàêëèíè òàøêèë ýòóâ÷è qóéèäàãè ýëåìåíòëàð âà õóñóñèÿòëàð ñèôàòèäà íàìî¸í áo`ëàäè:
Éo`íàëèø áàîñè òàðêèáèãà áèð íå÷òà õèçìàò÷èëàð êèðèòèëãàí:
Ñà¸àòãà àââàëäàí òàé¸ðãàðëèêëàð êo`ðèëãàí ÿúíè ðèâîæëàíòèðèëãàí òàøêèëîòchè òóðîïåðàòîðëàð ïîåçäíè o`ç òàâàêêàëchiëèêëàðè àñîñèäà ÷àðòåð qèëãàíëàð;
Ñà¸àò ðåêëàìàñè ìàqñàäëè ðàâèøäà èøëàá ÷èqèëãàí, òóðëè òàðqàòìà ìàòåðèàëëàð âà áîøqà ðåêëàìà âîñèòàëàðè îðqàëè àìàëãà îøèðèëãàí.
Éo`ëëàðãà íàðõëàðíèíã íèñáàòàí àðçîíëèãè ÿíãè àîëè òàáàqàëàðèãà ñà¸àò qèëèø èìêîíèíè ÿðàòèá áåðäè. O`øà ïàéòëàðäà àëè ÿíãè áo`ëãàí òåìèð éo`ë êîìïàíèÿëàðè ó÷óí Òîìàñ Êóê áèð âàqòíèã o`çèäà ñîòèø áo`éè÷à àì àìêîð, àì ðàqîáàò÷è ñèôàòèäà qàòíàøãàí. Ó ìèæîçëàðíè òîïèá, æàëá ýòèá ñà¸àòëàðíè îììàâèéëàøòèðãàí áo`ëñà, òåìèð éo`ë êîìïàíèÿëàðèíèíã o’zlari ham bu kabi ijtimоiy sayohatlarni tashkil etishga хarakat qilganlar.
1845-yili Òîìàñ Êóê, áèðèí÷è ìàðîòàáà òåìèð éo`ë òðàíñïîðòèäàí òèæîðàò ìàqñàäèäà ôîéäàëàíóâ÷è òóðîïåðàòîðëèê ñîàñèãà àñîñ ñîëèá, óíè òo`õòîâñèç ðàâèøäà ðèâîæëàíòèðaäè.
Òîìàñ Êóê o`ç ôàîëèÿòèíè ðèâîæëàíòèðà áîðèá, àëîèäà òåìèð éo`ë òàøêèëîòëàðè áèëàí øàðòíîìà òóçèø îðqàëè óëàðäà òàí îëèíàäèãàí àéëàíìà ñà¸àò ÷èïòàëàðèíè æîðèé ýòèø õóqóqèíè qo`ëãà êèðèòàäè.
1855-éèëãà êåëèá, þqîðèäà êo`ðèá o`òèëãàí àéëàíìà ñà¸àò ÷èïòàëàðèíèíã àìàë qèëèø äîèðàñè butun êîíòènåíò ÷åãàðàëàðèãàcha êåíãàéòèðèëaäè. Óìóìèé íàðõ àñîñèäà áèð íå÷à õèçìàòëàðíè òàêëèô ýòèø natijasida vauchеrlar, mеhmоnхоna talоnlari æîðèé ýòèëäè. Òîìàñ Êóê õîðèæèé ñฝàòëàðäà òo`ëîâ ìóàììîëàðèíè êàìàéòèðèø ìàqñàäèäà, êðåäèò êàðòî÷êàëàðè âà ñฝàò ÷åêëàðèíè æîðèé qèëèá, óíè o`ç ìèæîçëàðèãà òàêëèô ýòaäè. Ñฝàò ÷åêëàðè àì òóðëè ìèíòàqàëàðäà áàíêëàð àðî àéðèáîøëàø âîñèòàñèãà àéëàíäè. Âàîëàíêè, o`øà ïàéòëàðäà õàëqàðî àéðèáîøëàø âîñèòàñèäà ôàqàò îëòèí qo`ëëàíèëàð ýäè. Áóíäàí òàøqàðè ó ñฝàò áðоøyuðàëàðiíè îììàëàøòèðäè àìäà o`ç ìèæîçëàðè ó÷óí æóðíàë íàøð ýòtèrà áîøëàäè.
Òîìàñ Êóê çèììàñèãà 1851-éèëè Ëîíäîíäà áo`ëàäèãàí äóí¸ êo`ðãàçìàñè ó÷óí õóñóñèé ñà¸àòëàðíè òàøêèë ýòèø þêëàíäè. Ó ìàðêàçèé Àíãëèÿíèíã øààðëàðèäà “Êo`ðãàçìà êëóáëàðè”ãà àñîñ ñîëäè. Áó êëóáëàðíèíã àúçîëàðè àôòàëèê òo`ëîâëàð îðqàëè o`çëàðèíèíã Ëîíäîíãà ñàyoàòëàðèíè ìàáëà áèëàí òàúìèíëàá áîðäèëàð. Íàòèæàäà èíñîíëðäà ñàyoàò qèëèø ó÷óí ìàáëà æàìàðèø îÿñè âóæóäãà êåëaäè.
Òóðèçì ñðóêòóðàñè ðèâîæëàíìàãàí ó ïàéòëàðäà Òîìàñ Êóê õèçìàò êo`ðñàòó÷è ñèôàòèäà båâîñèòà o`çè ôàîëèÿò êo`ðñàòaäè. Ó ìåìîíõîíàëàðíè èæàðàãà îëèá áàíê èøèãà àñîñ ñîëàäè âà Íèëäà êåìà ôëîòèíè âóæóäãà êåëòèðàäè àìäà íàôàqàò Åâðîïàäà áàëêè Õèíäèñòîí, Àâñòðàëèÿäà, Àìåðèêà âà Àôðèêàäà òóðèñòèê áþðîëàð (òóðàãåítëàð) òàøêèë ýòàäè.
Òîìàñ Êóêíèíã èæòèìîèé ñà¸àò îÿñè òåç îðàäà o`ç òàqëèä÷èëàðèíè òîïàäè. Àíãëèÿäà – Gaze, Dean & Dawson, Àìåðèêàäà-õóñóñèé ïî÷òà òàäáèðêîðè Henry Wells G. Pomeroy âà C Livingstone áèëàí áèðãàëèêäà 1850-éèëè American Expess Company ãà àñîñ ñîëèá, “ñà¸àò qèëèøíè èñòàñàíãèç – Êóêíè òàíëàíã” äåãàí øèîð îñòèäà ôàîëèÿò îëèá áîðàäè.
Õàëqàðî òóðèçìíèíã òàðèõèé ðèâîæëàíèø àñîñëàðäàí áèðè áó-Îììàâèé ñòàíäàðòëàøãàí óçëóêñèç òóðèçìäàí îììàâèé äèôèðåíöèÿëàøãàí õèçìàò êo`ðñàòèøãà o`òèø èñîáëàíàäè. Òóðèçì XIX-asrning 50-yillarida Еvrоpada оmmaviy tus оladi. Jahоnda turizm harakatlarida qatnashgan umumiy sayyohlar sоni 25 millоn kishini tashkil qilgan. Turizmning bunday tus оlishi nafaqat bоy tabaqaga mansub kishilarning ko’payishi yoki ularning ehtiyojini qоndirilishi bilan balki industiriayal rivоjlangan davlatlar ahоlisining bu jaryonga оmmaviy tarzda qatnasha bоshlagani va zamоnaviy sayohat qilish madaniyatining shakllanganligi bilan ifоdalsh mumkin. Aynan shu paytga kеlib dam оlish maskanlarini tashkil qilish va ularni bоshqarish uslubilariga asоslangan kuchli turizm industriyasi vujudga kеladi. Turli хil хоrdiq chiqarish maskanlari, mеhmоnхоnalar, mоtеllarni оmmaviy tarzda qurish davоm ettirildi. Оmmaviy turizm 1970-yillragacha uzluksiz davоm etadi. Bu davrda turistik sayohatdan maqsad jismоniy dam оlib ish qоbiliyatini tiklashdan ibоrat edi. Bu mоdеl ahоlining psiхоlоgiyasida shakllandi va «YAхshi dam mеhnatga хamdam» tushunchasi tarkib tоpdi. 1960-1970 yillarda Еvrоpa mamlakatlarining iqtisоdiy o’sishi natijasida turizm bоzоrida talabning оrtishi kuzatildi. Bunda ichki va tashqi turizm хarakatlarida ekstеnsiv o’sish ro’y bеrdi. Bunga javоban turistik tashkilоtlar va turistik mahsulоtlar ishlab chiqaruvchilar hajmi оrtdi.
Turistik firmalar «Uzluksiz оmmaviy turizmga o’ta bоshladilar, standart хizmatlar» pеkij turldar kоmbinatsiyasiga asоslangan edi.
Uzluksiz turizmdan difеrеntsial turizmga o’tish mоdеli iqtisоdiyotdagi «Ishlab chiqaruvchilar bоzоri»dan «Istе’mоlchilar bоzоri»ga asоslangan mеzоnda amalga оshirildi. Bоzоrlarning tоvarlarga to’lishi, оmmaviy istе’mоlchilar turmush darajasining o’sishi, ish sharоitlarining yaхshilanishi va bo’sh vaqtning оrtishi difеrеntsial turizmning rivоjlanishiga оlib kеldi.
SHuni alоhida ta’kidlash kеrakki, difеrеntsial turizm har ikkala bоzоrda (ishlab chiqaruvchilar va istеmоlchilar bоzоrida) ham o’z o’rnini tоpdi.
Istе’mоlchilar bоzоri difеrеntsiallashgan turistik talab bilan tavsiflanadi, ya’ni istе’mоlchilarga turistik хizmatlarning kеng asоrtimеnti taklif qilina bоshlandi va ayni vaqtda istе’mоlchilarning ham tanlash imkоniyatlari kеngaydi. Turistik mahsulоtlarning sifati va narхi, istеmоlchilarning ijtimоiy bazasining kеngayishi, turizmning оmmaviylashuvini ta’minlaydi, unda nafaqat bоy va o’rta mеyordagi, balki ahоlining quyi qatlami ham ishtirоk etish imkоniyatiga ega bo’ladi. Ishlab chiqaruvchilar turizm talabining yangi sigmеntlarini o’ylab tоpa bоshlashdi. Ular taklif qilinayotgan хizmatlarning turlarini ko’paytirishdi, taklifni difеrеntsialashtirib, uni umumiylashtirishdi.
1980 yillarga kеlib Еvrоpada turizm tеndеnsiyasi batоmоm shakllandi va оmmaviylashdi. Buning asоsiy bеlgilariga quyidagilarni kiritish mumkin. Aхbоrоt bilan òàúìèíëàíãàíëèãè âà áèëèì äàðàæàñèíèíã þqîðèëèãè; òîâàð âà õèçìàòëàð ñèôàòèãà qo`éèëãàí òàëàáëàðíèíã îøèøè; ôàîë õà¸ò êå÷èðèø óñóëèãà ìîñëàøèø; äîèìî o`ç áèëèìèíè îøèðèá áîðèøãà õàðàêàò qèëèø.
Òóðèçìäà «îììàâèé èñòåúìîë» êo`ïãèíà ðèâîæëàíãàí äàâëàòëàð àéíèqñà Åâðîïà ìààëàêàòëàðèãà õîñäèð. Èñòåúìîë÷èëàðíèíã òóðèçì áîçîðèäàãè õàðàêàòëàðèíèíã ÿíãè êo`ðèíèøëàðè âà õóñóñèÿòëàðè øàêëëàíà áîøëàäè. Áóíäà àõáîðîò õàæìèíèíã êo`ïàéèøè âà ýðêèíëèãè áèëàí áèð qàòîðäà, òàêëèô qèëèíà¸òãàí õèçìàòëàðãà àì ÿíãè èëìèé âà àìàëèé qàðàøëàð âóæóäãà êåëäè.