Махсус таълим вазирлиги мирзо улуғбек номидаги

 
 
 
XVI.7. Тур ҳосил бўлиш генетикаси 
 
XVI.7.1. Тур концепцияси 
Жинсий йўл билан кўпаядиган организмларда 
тур
деб маълум бир 
ареалда тарқалган ўзларига ўхшаш гуруҳлардан репродуктив алоҳида-

---

428 
ланган, ўзаро эркин чатишиб насл бера оладиган индивидлардан ташкил 
топган табиий популяциялар йиғиндисига айтилади. Тур табиий тизим 
сифатида мавжуд бўлиб унинг индивидлари ўзаро эркин чатишиш 
қобилиятига эгадирлар. Чатишишга бўлган бу қобилият муҳим эволюцион 
аҳамиятга эга бўлиб турнинг дискрет, эволюциянинг мустақил бирлиги 
сифатида ажратиш имконини беради. Репродуктив (кўпайиш) алоҳидалан-
ган генофонд тизим шаклидаги турнинг ҳар хил популяцияларининг 
индивидлари табиатда кам сонда бўлса-да ўзаро чатишиб наслли авлод 
берадилар. Тур доирасидаги ҳар хил популяциялар ўртасида генетик 
ахборот оқими мавжуд экан, у ҳолда тур бир бутун мураккаб тизим 
сифатида қолади. 
Бир индивидда бўлган адаптив мутация ёки қандайдир бошқа бир 
ўзгаришни кўриб чиқайлик. Жуда кўп авлодлар давомида бу ўзгариш 
табиий танланиш орқали мазкур турнинг бошқа индивидларига ҳам 
тарқалиши мумкин (бошқа турлар индивидлари бундан мустасно). 
Бошқача айтганда бир турнинг индивидлари ягона генофондни ташкил 
этади ва у бошқа турларнинг генофондларидан алоҳида яшайди. 
Репродуктив алоҳидаланиш туфайли ҳар хил турларнинг генофондлари 
бир-биридан мустақил ҳолда эволюцион ривожланадилар. Жинсий йўл 
билан кўпаювчи турларнинг репродуктив алоҳидаланиши тур ҳосил 
бўлишнинг мезони ҳисобланади. 
Ҳар хил турлар индивидларининг ўзаро чатишишининг олдини 
олувчи организмларнинг биологик хусусиятлари репродуктив алоҳидалов-
чи механизмлар (РАМ) деб аталади. РАМ нинг классификацияси 15-жад-
валда келтирилган. Репродуктив алоҳидаловчи механизмларни олдзиготик, 
постзиготик деб аталган икки катта гуруҳга бўлиш мумкин. Олдзиготик 
РАМ ҳар хил популяция индивидларининг ўзаро чатишишларига 
тўсқинлик қилиб, у орқали дурагай зиготаларнинг ҳосил бўлишининг 
олдини олади. Постзиготик РАМ дурагайларнинг ҳаётчанлигини ёки 
пуштлилигини пасайтиради. Ҳар иккала РАМ ҳам битта мақсадга хизмат 
қилади: популяциялар ўртасидаги генлар алмашинувига йўл қўймайдилар. 
Лекин бу механизмлар битта муҳим фарққа эгадирлар: олдзиготик 
ҳолатларга нисбатан постзиготик РАМ кўпроқ ишлатилган тақдирда 
генетик ва бошқа ресурсларни самарасиз сарфлаш кузатилади. Икки тур 
ўртасидаги чатишишнинг олдини олишлик учун 15-жадвалда келтирилган 
РАМ нинг барча турларидан фойдаланилмайди, аммо одатда турлар 
ўртасидаги репродуктив алоҳидаланишни битта эмас, балки икки ёки бир 
неча РАМ механизмлари бажаради. Айрим РАМ лар (масалан, мавсумий 
алоҳидаланиш) ўсимликлар ўртасида кенг тарқалган бўлса, бошқалари 
(масалан, ҳулқ-атвор алоҳидаланиши) - ҳайвонлар ўртасида кенг тарқал-
ган; яқин қариндош турларда алоҳидаланиш ҳар хил жуфт турлари ҳар хил 
механизмлар ёрдамида амалга ошади. Бу ҳолат табиий танланишнинг 
нақадар нозик таъсир этишини кўрсатади: РАМ нинг эволюцион 
функцияси интербридингнинг олдини олишдан иборатдир, бу функция-

---

429 
нинг бажарилиши эса конкрет шароит ва мавжуд генетик ўзгарувчанликка 
боғлиқ. 
15-жадвал 
 
Репродуктив алоҳидаловчи механизмлар классификацияси 
(РАМ), (Добжанский бўйича) 
Олд зиготик механизмлар (дурагайлар ҳосил бўлиши учун тўсиқлар) 
Мавсумий алоҳидаланиш 
Экологик алоҳидаланиш