Mahmud Zamaxshariyning so‘z turkumlariga oid qarashlari Bajardi: Avazova Farangiz

Makka shahrida o‘qib yurgan davrlarida esa naxv va fiqh bo‘yicha ilmni Abu bakr abdulloh ibn talxat ibn muhammad ibn abdulloh yabiriy andalusiy, shayh sadid xayatiy, lug‘at ilmini esa abu mansur mavhub ibn xadar javloqiydek mashhur olimlardan oldi. Ilmiy asarlar yaratishni va munosib shogirdlar tayyorlashni, farzand o‘stirishdan muhim deb hisobladi. Shuning uchun bo‘lsa kerak, mahmud az-zamaxshariy hazratlari “arab va arab bo‘lmaganlarning ustozi”, “ xorazm faxri” kabi sharafli nomlar bilan ulug‘langan. Olim arab tili fonetikasi va morfologiyasiga bag‘ishlangan “alolim arab tili fonetikasi va morfologiyasiga bag‘ishlangan “al-mufassal”, qur’oni karim tafsiriga oid “al-kashshof” kabi asarlari, butun musulmon dunyosida juda ham mashhurdir. Qohiradagi mashhur al-azhar diniy dorulfununining tolibi ilmlari ayni vaqtgacha ham “al-kashshof” asari asosida qur’oni karimni o‘rganib kelishmoqda. Buyuk olim, filolog va jug‘rofiy fanlar bilimdoni mahmud az-zamaxshariy hazratlari makka shahridan xorazm diyoriga qaytib, bir necha yil shu yerda yashadi. Alloma 1144-yil 14-aprelda bu yorug‘ olamni tark etadi.

Mahmud az-zamaxshariy hazratlari xorazmshohlardan bo‘lgan alouddin abdulmuzaffar otsizga bag‘ishlab, “muqaddamat ul-adab” asarini yozadi. Xorazmshohlar davrida mintaqada ilm-fan, madaniyat ancha taraqqiyotga erishgan edi. Hukmdorlar, ayniqsa otsiz olim, shoir-u adiblarga ancha hurmat bilan qarar, o‘zi ham iste’dodli, ma’rifatparvar, adabiyotning chin ixlosmandlaridan edi. U yashagan davrda ilm-fan yuqori darajaga yetganidan bo‘lsa kerak, zamaxshariy hazratlari “muqaddamat ul-adab” asarini unga bag‘ishlab yozdi. Mahmud az-zamaxshariy hazratlari o‘z asarlarida o‘sha davrdagi arab tilida iste’molda bo‘lgan barcha so‘zlar, iboralarni keng ochib berishga harakat qilgan. So‘zlarning etimologiyasiga katta e’tibor qaratadi. Shu boisdan, zamaxshariyning ushbu asarini, mazkur yo‘nalishdagi dastlabki asarlardan deyishga to‘la haqlimiz. “Muqaddamat ul-adab”ning arab, fors, turkiy, mo‘g‘uliy lug‘atlar kiritilgan nusxalari ham mavjud. Alloma makka amiri, olim va adib abul hasan ibn hamza ibn vaxxos as-sulaymoniy bilan do‘st edi. Ibn vaxxosdan olgan ma’lumotlariga asoslanib, hijozga qilgan safari davomida “kitob ul-jibol val-amkina val-miyoh”, ya’ni “tog‘lar, joylar va suvlar haqida kitob” nomli asar yozib, unda joylar, tog‘lar va dengizlar haqida qimmatli ma’lumotlar keltiradi. Olim adabiyot, tafsir, hadis, fiqhga doir mukammal asarlar yaratdi.