|
Kalit soʻzlar: Mahmud Qoshg'ariy, tilshunoslik tarixi, turkiy lug'atlar, Devoni lug'atit-turk, lingvistik madaniyat, dialektologiya.
Anahtar Kelimeler: Kaşgarlı Mahmud, dilbilim tarihi, Türkçe sözlükler, Devoni sözlük-Türkçe, dil kültürü, ağız bilimi.
Keywords: Mahmud Kashgari, history of linguistics, Turkish dictionaries, Devoni-Turkish dictionary, linguistic culture, dialectology.
Mahmud Koshg'ariy (to'liq ismi-Mahmud ibn al-Husayn ibn Muhammad al-Koshg'ariy)-XI asrda yashagan Muhammad, Issiqko'l sohilidagi Barsxon shahrining amiri edi. Keyinchalik u Xitoyning Qashqar shahriga ko'chib o'tadi, u yerda 1029 yilda o'g'li Mahmud tug'ilgan. Mahmud Qoshg'ariy hayoti haqida juda kam narsa ma'lum. Ammo ma'lumki, Qoraxoniylar sulolasiga mansub bo'lish Mahmudga o'z ona shahrida, keyinchalik Buxoro, Samarqand, Nishopur va Bag'dodda o'qish imkoniyatini bergan. Mahmud Qoshg'ariy bolaligidan turli tillarga, ayniqsa turkiy qabilalarning tillari, folklor va etnografiyasiga juda qiziqardi. Shuning uchun ham u uzoq safarlari davomida tashrif buyurgan shahar va qishloqlar haqidagi taassurotlarini, turli urf -odatlar, afsonalar, maqollar va tarixiy hikoyalarni hamda turkiy qabilalar tillari va lahjalari haqidagi ma'lumotlarni jamlagan. Manbalarga ko'ra, Janubi-G'arbiy Osiyoning bir qancha shaharlarida bo'lgan Mahmud Koshg'ariy bir necha yil Bag'dodda yashab, arab tili va adabiyotining eng nozik xususiyatlarini o'rgangan. Biroq, turkiy tillarning xususiyatlarini o'rganish maqsadida, olim bir necha yillar davomida "Rimdan Mochinga" - O'rta yer dengizi va Qora dengizdan Xitoygacha sayohat qilib, turli qabilalar yashaydigan erlar, shahar va qishloqlarni ziyorat qilgan.
Bu haqda Qoshg'ariy shunday yozgan: «Men uzoq yillar turklar, turkmanlar, o'g'uzlar, chigillar, yagmallar, qirg'izlarning shaharlari, qishloqlari va yaylovlarida sayohat qildim va lug'atlarni yig'dim. Men so'zning xususiyatlarini o'rganib, aniqladim. Men buni tilni bilmaganim uchun emas, balki bu qabilalar tillarining ma'nosi va shaklini hamda ular orasidagi kichik farqlarni aniqlash uchun qildim. Qabilalar tillari butunlay yuragimda. "
Uzoq sayohatlari davomida to'plangan tarixiy, lingvistik, geografik va etnografik ma'lumotlarni tizimlashtirgan Mahmud Qoshg'ariy 1074-30 yillarda Vizantiyadan Xitoy va Mo'g'ulistondan shu hududda yashagan 1072 ga yaqin turkiy qabilalarini aniqlagan. U hayoti, tili, urf -odatlari va turmush tarzi jihatidan qimmatli bo'lgan "Devonu lug'otit turk" (turkiy so'zlar lug'ati, bundan keyin "Devon") degan buyuk asarni yozadi. Shunisi e'tiborliki, Mahmud Koshg'ariy ko'p zamondoshlaridan farqli o'laroq, o'z asarini arab tilida emas, turk tilida yozgan. "Devon" turkiy xalqlar folklori, marosim qo'shiqlari, dostonlar, tarixiy xotiralar va afsonalarga oid keng ko'lamli materiallarni o'z ichiga oladi. Asarda tibbiyot, astronomiya, geografiya va etnografiya haqida ham qimmatli ma'lumotlar berilgan. Sharqshunoslarning fikricha, "Devon" - XI asrdagi turkiy xalqlarning hayoti, ularning madaniyati, turmush tarzi, etnonimlari, toponimlari, qabila munosabatlari, nasl -nasab tushunchalari, turli amaldorlarning unvonlari, oziq -ovqat, uy -joy va yovvoyi tabiat, chorvachilik, geografik terminologiya, shaharlar, kasalliklarning nomlari va dori -darmonlari, metallar va minerallar, harbiy, sport va ma'muriy tushunchalar, turli tarixiy va afsonaviy qahramonlarning ismlari, diniy, etnik marosimlar va hatto bolalar o'yinlari to'liq ma'lumot beradigan yagona ma'lumot manbai boʻlib hisoblanadi.
Mahmud Qoshg'ariyning devondagi bebaho geografik merosi - tabiiy geografik atamalar, joy nomlari va ularning talqinlari, asarga biriktirilgan dunyo xaritasi, aholi geografiyasi, astronomiya bo'yicha taqvimlar tizimi, muchallar va ularning tarixi keltiriladi. Devonga XI asrda yaratilgan dunyoning noyob xaritasi biriktirilgan bo'lib, unda turkiy qabilalar va boshqa joylar ko'rsatilgan. Bu xarita bitta doiradan iborat bo'lib, uning asosiy qismi hozirgi sharqiy yarim sharga to'g'ri keladi. Manbalarga ko'ra, xaritaning arabcha versiyasining diametri 24 sm, o'zbekcha versiyasi esa 18 sm. Mahmud Qoshg'ariy xaritasining qiziq tomoni shundaki, unda baland tog'lar yoki katta daryolari qalin chiziqli, kichiklari esa ingichka chiziqlar bilan ko'rsatilgan. Xarita atrofida quyuq yashil doira chizilgan va unga qaraganingizda, erni har tomondan okeanlar qurshab olgani haqidagi taassurot paydo bo'ladi. Bu xaritaning muallifi Mahmud Qoshg'ariy kartografiya qonunlarini etarli darajada bilganligidan dalolat beradi.
Xulosa qilib aytganda, Mahmud Qoshg'ariyning "Devoni" - til va adabiyot, geografiya, kartografiya, astronomiya, etnografiya va boshqa bir qator fanlar bo'yicha qimmatli ma'lumotlarni o'z ichiga olgan qomusiy asar. Shuning uchun ham turli sohalar vakillari Qoshg'ariyni "o'zlardidan" deb hisoblaydilar. Darhaqiqat, olim devonda yozilgan ma'lumotlarga qaraganda, muqarrar ravishda savol tug'iladi: "Qashg'ariy geografmi yoki filologmi, etnografmi yoki kartografmi?" Bu Qoshg'ariy o'z davrining yetakchi ensiklopedik olimi ekanligini isbotlaydi. Shuning uchun ham sharqshunos N. Baskakov Mahmud Qoshg'arini "turkiy tillarni taqqoslashda yetakchi yulduz" deb atagan. Asarning ahamiyati hali hanuz turli tarmoq va sohalarda muhim ahamiyatga ega.
Foydalanilgan adabiyotlar roʻyxati:
1. Hasanov H. (1963). Mahmud Kashgari. (Life and geographical heritage). Responsible editor S.Mutallibov. Tashkent.
2. (2016). Mahmud Kashgari. Devonu lugotit-turk. Office of Turkish Words. (3 volumes) Volume 1. Tarj. S.Mutallibov. (p.388).
3.https://www.researchgate.net/publication/318074496_Mahmud_Kashgari_-_the_founder_of_areal_linguistics
4. https://www.savol-javob.com/en/mahmud-kashgari/
Do'stlaringiz bilan baham: |
