Mahkam Mahmud

Darsni mustahkamlash uchun savollar

1. Shoirning hayoti va ijodi haqida nimalarni bilasiz?

2. Shoirning bolalarga bag‘ishlab yaratgan she’r va dostonlaridan qaysilari

    yodingizda qoldi?

3. Adib romanlarida bolalar hayoti qanday tasvirlangan?

---

179

       Safo Ochil

             (1942 — 2009)

„Safo Ochil — serqirra ijodkor. U taniqli shoir, iqtidorli  adib

va tarjimon, iste’dodli adabiyotshunos va tarjimashunos olim,

mohir tarbiyashunos va muallim, adolatli  noshir  sifatida o‘zbek

xalqiga  ma’lum va manzur“, deyiladi  adibning „Orzular ko‘kida

shafaqlar“ kitobining avvalida. Òo‘g‘ri, yuqorida  aytilgan sifat va

fazilatlar Safo Ochilda to‘la  mujassam.

Shoir va olim  Safo Ochil  to‘fonli  kunlarda, o‘zbek xalqi

ikkinchi  jahon urushining  dahshatli va vahimali azob-uqubatla-

rini  boshidan  kechirayotgan  davrda, ya’ni  1942- yil, 20- mart

kuni  Xorazm viloyatining  Yangiariq  tumanida  dunyoga keldi. U

boshlang‘ich  ta’limni  shu tumandagi  „Olg‘a“ hamda  Oxun-

boboyev  nomli  maktablarida  oldi, keyin esa Bog‘ot tumanidagi

Narimonov  nomli o‘rta maktabni tamomladi.

U 1958- yilda Òoshkent davlat chet el tillari pedagogika ins-

titutining  nemis tili fakultetiga kirib, uni nemis tili, o‘zbek tili

va adabiyoti ixtisosligi bo‘yicha tugatdi. So‘ngra uzoq yillar Xorazm

davlat pedagogika institutida o‘qituvchi, katta o‘qituvchi, dot-

sent, kafedra mudiri lavozimlarida samarali  faoliyat  ko‘rsatdi.

Filologiya fanlari nomzodi, pedagogika fanlari doktori, O‘z-

bekiston Yozuvchilar  uyushmasi  a’zosi, O‘zbekiston xalq ta’li-

mi  a’lochisi Safo Ochil o‘z ijodiy  faoliyatini 1955- yilda bolalar-

bop  she’rlar  mashq qilishdan boshladi. Uning bolalar uchun

yozgan asarlari „Umidvor qushcha“ (1983), „Kamalak va sumalak“

(1987), „Burgut“ (1992) kabi she’riy kitoblariga jamlangan bo‘lib,

ularning barchasi yosh kitobxonlarga manzur bo‘lgan.

Shoirning  o‘sha davrdagi  mashqlarida  ham o‘ziga xos isyon-

korlik  va kurashchanlik  ko‘zga tashlanadi. „Onam paxtakor“

(1955) she’rida  lirik qahramon onam „O‘tgan yili  ko‘p Paxta

---

180

terdi. Davlat unga Nishon berdi. Pul ber desa, Derlar qoch-qoch,

Bizlar esa Och, yalang‘och...“ deya hayqiradi. Darhaqiqat,  she’r

yozilgan  davrda  paxtakor-mehnatkashlar  faqat  mehnat  qi-

lishgan, lekin  mehnatiga  yarasha haq olishmagan. Shu hayot

haqiqati  badiiy  haqiqatga aylanganki, bu mavjud  sho‘ro  tuzu-

miga  nisbatan  murg‘ak qalbning  isyonidir.

Shoir ramziy  ifodalash orqali  o‘zining  falsafiy  fikrlarini

bolalar  tilida  jonlantirishga  harakat  qiladi. Bu o‘rinda  „Kunga-

boqar“ she’ri  diqqatga  loyiq:

Kungaboqar  muloyimdir,

Uyati bor.

O‘ziga xos qiziq, ajib

Odati bor —

Òunda yerga, kunduz esa

Kunga boqar.

Shu boisdan  yer-u kunga

Birday yoqar.

Qorni to‘ygach, „yig‘ib olar“

U esini.

Quyoshga ham ko‘rsatadi

Yelkasini...

Bu she’rda  o‘zbek xalq og‘zaki ijodiga  xos  botiniy  parallelizm

uslubi gavdalangan. Kungaboqarning o‘ziga  xos xususiyatlari,

o‘sishi, „yashash“ tarzi  yashirin ravishda  insonga  qiyoslanadi.

Darhaqiqat, ayrim  laganbardor odamlarning rahbar-u amaldor-

larga yaltoqlanishi,  ularning  og‘ziga  qarab turishi va ularga  egilib-

bukilib turish manzaralari barchaga ayon va ma’lum. Qolaversa,

hayotda ba’zi kishilar borki, ular ishi bitgach, yaxshilikni tez

unutadilar, ezgulik qilgan insonga hatto „yelkasini ko‘rsatadi“lar.

She’rda shu lavhalar badiiy jihatdan yaxshi tasvirlangan.

„Soyam bilan o‘ynayman“ she’rida  ayrim subutsizlar timsoli

yorqin  ifodalangan. Bola o‘z soyasi  bilan do‘st  tutinadi, o‘ynaydi.

Biroq soya esa  bola yursa-yuradi, tursa-turadi.

Bolada qiziq bir xususiyat bor. Kimdir  uning qilgan  ishini,

xatti-harakatini takrorlayversa, aytgan so‘zini bot-bot  aytaversa,

„Meni ermak qilyapti“ deb undan jahli chiqadi. „Soyam bilan

o‘ynayman“ she’ridagi lirik  qahramon  ham shu holatga  tushadi

va o‘z soyasiga:

„ — Ey, soyajon! Qilmagin ermak. Shunday qilsang, Do‘st-

massan, demak“, deya tanbeh beradi. Lekin soya „bilganidan

qolmaydi“.

---

181

Shunda lirik qahramon o‘zining ichki ruhiy  holatini, kich-

kintoylarga xos iztirobini,  noroziligini to‘kib soladi:

„Po‘m“ desam-da,

Ergashib kelar.

Undan odam

Qanday qutular?!

Shoirning „Qo‘rqoqlik“ she’rida  yosh lirik qahramon

nohaqlikka, adolatsizlikka, loqaydlikka qarshi isyon  ko‘taradi.

Shu isyon ruhi  badiiy-publitsistik  uslub orqali  tasvirlanadi:

— Dada, katta bir bola

Meni nohaqdan urdi.

Yordam bermay o‘rtog‘im

Qo‘rqoqlik qilib turdi.

Murg‘ak bola  og‘ir ahvolga tushganida  o‘rtog‘ining  himoyasini

kutadi. Shunda  o‘rtog‘i  ko‘maklashmasa, yonini  olmasa,  u

iztirob  chekadi. Va bola  dadasidan so‘raydi:

Sizni ham men singari,

Birov nohaq urganmi?

Shunda do‘stingiz chetda

Yordam bermay turganmi?

Bu holat  nafaqat  bolalarga, balki kattalarga ham xosdir.

Bir kishi ikkinchi kishini begunoh, adolatsiz ravishda xafa qilsa

yoxud xo‘rlashga harakat qilsa, bundan og‘iri bo‘lmaydi. Dar-

haqiqat, shunday noxush hodisalar uchrab turadi. Shoirning

„Qo‘rqoqlik“ she’rida tasvirlangan voqea-hodisada hayot uyg‘un-

ligi bilan she’riy uyg‘unlik bir butun yaxlitlikka ega.

Bolalar shoiri kichkintoylar hayot tarzini, ichki dunyosini,

fe’l-atvorini, ruhiy kechinmalarini, fikrlash darajasi va ko‘lamini,

eng asosiysi, ularning shirin, chuchuk tilini yaxshi bilishi asosiy

mezondir. Shoir Safo Ochil she’rlarini o‘qir ekanmiz, uning shu

fazilatlarini kuzatamiz.

Odatda, bolalar tabiat manzaralarini, hayvonot va qushlar

dunyosini boshqalardan ko‘ra ko‘proq sevadilar, o‘zgacharoq his

qiladilar va idrok etadilar. Shoir she’rlarida bolalarning shu xislat-

lari badiiy-falsafiy jihatdan aniq tahlil qilinganki, ular murg‘ak

qalblarning ruhiyatiga samarali ta’sir qila oladi.

„Yarador qushcha“ she’rida ilgari surilgan badiiy-tarbiyaviy

g‘oya qushlarga nisbatan mehr, g‘amxo‘rlik tuyg‘ularini shakl-

---

182

lantirishga yordam beradi. She’rda poetik voqea-topilma tush orqali

ifodalanadi va nazmiy til orqali „so‘zlab“ beriladi. Kichkintoyning

o‘zi tushida uchib yuradi. Yonginasida uchayotgan qushchani

otishadi va bola qulayotgan yarador qushchani ushlab oladi. Keyin

yaralarini bog‘lab, unga yordam ko‘rsatadi. Lirik qahramon

qushchaning chekayotgan azobi, qiynalib chirqirashiga chidolmay

yig‘lab yuboradi, uyg‘onib ketadi va deydi:

Òushdagidek ne uchun

Uchib yura olmayman?

Yarador qushchamni men

Nahot ko‘ra olmayman?

Òushidagi kabi ucholmasligidan afsuslanish, yarador qush-

chasiga rahm-shafqat va uni sog‘inish ruhi bola vujudini qamrab

olgan. Boshqacha aytganda, murg‘ak qalbda sog‘inch dardini

uyg‘otish va shakllantirish lirik yo‘sinda talqin qilingan.

„Yarador qushcha“ she’rining ikkinchi qismida avvalgi poetik

ma’no va maqsad ravshanlashtiriladi. Ya’ni o‘yinqaroq bolaning

toshbag‘irligi, ozor chekkan qushning iztirobi va nihoyat, rahmdil

kichkintoyning odobliligi va mehr-oqibati sokin ohangda kuylan-

ganki, bu turfa fe’l-atvorlar o‘quvchi ruhiga samarali ta’sir etadi.

O‘yinqaroq bola sopqonidan tosh otib, qushni yerga qulatadi.

Boshqa bir bola tiðirchilab, chalajon yotgan qushchani mu-

shukdan olib qochadi va unga in yasaydi, malham qo‘yib, yarasini

bog‘lab, don-dun berib, parvarish qiladi. Qushcha esa yarasi

tuzalgach, qafasda zerikadi. Rahm-shafqatli, odobli bola uning bu

holatini his qiladi:

Òuzalgach asta-sekin,

Zerikdi u qafasda.

Qolgan kabi armonda,

Uchsam derdi osmonda.

Uni yaxshi ko‘rardim,

Darrov qo‘yib yubordim.

Shoirning „Men“i tutqunlikda qiynalayotgan qushchani

ozod qiladi. U bundan zavq-shavq oladi. Bu yerda ozodlik, erkinlik

bola tilidan falsafiy yo‘sinda ifodalangan. Yuqorida aytilgan

poetik ma’noni ochib berish uchun muallif jonli hikoya uslubini

tanlaganki, u she’rga nafis va ohangdor pafos hamda joziba

bag‘ishlagan.

---

183

Safo Ochil „Òog‘ lavhalari“ (turkum), „Mudraydi qishloq“,

„Ey, qor“, „Qor bola“, „Qish“, „Oqshom“, „Ko‘klam qo‘shig‘i“

she’rlarida tabiat manzaralarini chizish orqali murg‘ak bolalar-

ning estetik didini shakllantirish, „Kurashchi bola“da sportga

mehr, „Xazonlarni supurmang“da insonparvarlik, „Yaxshi-

likning yovlari“da ezgulikning yovuzlik ustidan tantana qilishi,

boshqa ko‘pgina she’rlarida esa Vatanga muhabbat, ota-onaga

hurmat singari tuyg‘ular rango-rang bo‘yoqlarda chizilgan.

Safo Ochil bolalar qo‘shiqchiligini rivojlantirishga samarali

hissa qo‘shgan shoir. Uning qo‘shiqbop she’rlari sodda, tili ravon,

sermazmun, ohangdor, shuningdek, ularning har biri muayyan

poetik maqsadga yo‘naltirilgan. Shuning uchun shoirning aksa-

riyat she’rlari osongina kuyga tushadi. Bastakor ularga qiynal-

masdan kuy bastalaydi, jajjigina ijrochi osongina kuylay oladi.

„Gul ekaman“, „O‘z tilim“, „Ota-ona duosi“, „Osmonimiz tiniq

bo‘lsin“ singari she’rlar shular jumlasidandir.

Masal bolalarning sevgan janrlaridan hisoblanadi. Chunki

qushlar, sudralib yuruvchilar, hayvonlar va shu kabilarning xatti-

harakati, ularning o‘ziga xos xususiyatlari goh kulgili, goh satirik

yo‘sinda tasvirlanadi. Safo Ochilning „Qarg‘a va Bulbul“, „Ilon va

Tiðratikan“ „Òuya bilan Kuchuk“, „Òovuq va  simob pantomima-

si“, „Qurbaqa va sigaret“ singari masallari badiiy yuksak ma-

horat bilan bitilganki, ular bolalarning diqqatini o‘ziga tortadi.

Xayoliy ramz va timsollar, kutilmagan hayotiy voqea va

hodisalar, odatdan tashqari o‘xshatish va istioralar, go‘zal tasnif

va tasvirlar, g‘aroyib sarguzashtlar, mardlik va shu kabi badiiy

unsurlar muayyan sujet chizig‘ida birlashadi. Bunday hikmatlarga

boy dialektik yaxlit topilma bolalar diqqat-e’tiborini qozonadi,

o‘z „bag‘ri“ga ohanrabodek tortadi. Bu, ko‘pincha, doston, ertak

va afsonalarga xos badiiy-estetik xususiyatdir.

Shoir Safo Ochil qalamiga mansub doston va ertaklar ham

shunday fazilatlarga ega bo‘lib, ularda badiiy jozibasi bilan mur-

g‘ak qalblardan tez o‘rin olish qudrati mavjud. Adibning doston

va ertaklarida faqatgina ta’sirchan badiiylik emas, balki ularda

voqea-hodisalarni tahlil va tadqiq etish samarali ko‘zga tashlanadi.

Darhaqiqat, shoir har bir asariga badiiy-ijodiy va ilmiy-nazariy

jihatdan yondashadi.

Shoirning „Gavhartosh“ ertak-dostoni xalq ichida tildan tilga

ko‘chib yurgan bir afsonaning sujet-voqeasi asosiga qurilgan

bo‘lib, unda ota qadri, uning ma’naviy-axloqiy hikmatlari badiiy

---

184

ifodasini topgan. Dostonning lirik qahramoni muayyan jamiyatda

asrlar osha axloqiy qonuniyatga aylanib qolgan  urf-udum va

an’analarga qarshi bosh ko‘taradi.

Chambil degan mamlakatda ota yoxud ona qarigach, ular tog‘

ortiga — ilonlar makoniga olib borib tashlangan. Jur’at shohlarning

udumga aylangan bu farmonidan nafratlanadi:

Farmoningga ming la’nat, ey Shoh,

Farmoningdan o‘rgildik, tojdor.

Udumlaring tufayli, e voh,

Nahot bola Otaga ag‘yor!

Shoir „o‘rgildik“ so‘zini ko‘chma ma’noda ishlatgan bo‘lib, u

nafratlanish ma’nosini ifodalaydi. Bu, o‘z navbatida, she’rga

poetik effekt (samara, pafos) baxsh etgan va fikr ta’sirchanligini

oshirishga xizmat qilgan.

Lekin Jur’at ham taqdirga tan berib, otasini yelkasiga ortib,

ilonlar saltanatiga yaqin joyda bir xarsangtoshga o‘tqizib, dam

oladi. Shu yerda otasining aytgan so‘zlari farzand qalbini, uxlab

yotgan tuyg‘usini uyg‘otadi:

„Men ham senday sher kabi olg‘ir,

Kuchga to‘lgan yigit bo‘lganman.

Qirq yil burun bobongni, axir,

Shu tosh uzra olib kelganman“.

Shu to‘rtlik ma’nosida „Qaytar dunyo“, „Keyinchalik bu

qismat sening ham boshingga keladi“ degan hikmat yashirin. Bi-

roq bu hikmat bolalar tafakkuriga, dunyoqarashiga va ichki

dunyosiga mos keladigan til va sodda badiiy uslub bilan beril-

ganki, uni yosh kitobxon tez va aniq tushuna oladi.

Xalqimizda „Qari bilganni — pari  bilmas“ degan maqol bor.

Uning ma’nosi ertak-dostonda hayot haqiqati orqali ilmiy jihat-

dan asoslanadi. Johil shohga dengizning oqmas qismi — chuqur

soy tubida gavhar ko‘rinadi. O‘sha hududdagi yosh yigitlar gav-

harni olib chiqishga majbur qilinadi. Biroq uni hech kim olib

chiqolmay, suvga cho‘kib, halok bo‘lishadi. Navbat Jur’atga yetadi

va bo‘lgan voqeani yerto‘ladagi otasiga bayon qilib beradi. Ota

„Dedi so‘ngra nosni tupurib: — Bormi o‘sha joyda bir daraxt?

Jur’at dedi: — Ha, bitta chinor“. So‘ngra ota gavhar chinor

tepasidagi burgut uyasida ekanini aytadi. Darhaqiqat, suv ostida

ko‘ringan gavhar burgut uyasidagi gavharning aksi edi.

---

185

Bu yerda hayot voqeasi bilan badiiy to‘qima uyg‘unlashib,

singishib ketganki, u bolaning fikrini teranlashtiradi va shu bilan

birga unda asar davomida o‘qishga qiziqish ortadi. Bu badiiy

tafakkurning qudratidir.

Ertak-doston boshqa ertaklarga xos lirik qahramonning g‘a-

labasi, ijtimoiy Haqiqat va Adolat tantanasi, buyuk kelajakka

ishonch tuyg‘ularining ifodasi bilan yakunlanadi. Ya’ni inson

hayoti va turmushini oyoqosti qiluvchi g‘oyalar ustidan inson-

parvarlik, qariyalarga g‘amxo‘rlik, vatanparvarlik g‘oyalarining

muborak tantanasi asarning asosiy salmog‘ini tashkil qiladi.

Safo Ochilning „Burgut“, „Nodir pahlavon“, „Òemirchi boy

va boyo‘g‘li“ kabi ertaklari ham bolalarning ma’naviy-axloqiy

va estetik tarbiyasida muhim ahamiyat kasb etadi.

Umuman olganda, shoir va olim Safo Ochilning deyarli

barcha asarlari milliy istiqlol g‘oyasi bilan sug‘orilgan bo‘lib,

ular milliy  bolalar adabiyotining ravnaq topishida muhim o‘rinni

egallaydi. Bunda shoirning filolog va pedagog olim sifatidagi iste’dodi

qo‘l kelgan. Safo Ochilning bolalar uchun yozilgan asarlari badiiy

va pedagogik  jihatdan o‘z tadqiqotchilarini kutmoqda.