Mahalliy davlat hokimiyati organlari tizimi. Mahalliy hokimiyat organlari vakolatlari

Mahalliy hokimiyat organlari vakolatlari
O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 100-moddasida mahalliy hokimiyat organlari ixtiyoriga berilgan vazifalar ko'rsatilgan bo'lib, ular mahalliy hokimiyat organlari vakolatlarining konstitlitsiyaviy asoslari hisoblanadi.
Bu moddaga binoan, mahalliy hokimiyat organlari vakolatiga quyidagilar kiradi:

• 
  qonuniylikni, huquqiy tartibotni va fuqarolarning xavfsizligini ta'minlash;
  
• 
  hududlarni iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy rivojlantirish;
  
• 
  mahalliy byudjetni shakllantirish va uni ijro etish, mahalliy soliqlar, yig'imlarni belgilash, byudjetdan tashqari jamg'armalarni hosil qilish;
  
• 
  mahalliy kommunal xo'jalikka rahbarlik qilish;
  
• 
  atrof-muhitni muhofaza qilish;
  
• 
  fuqarolik holati aktlarini qayd etishni ta'minlash;
  
• 
  normativ hujjatlarni qabul qilish hamda O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga va qonunlariga zid kelmaydigan boshqa vakolatlarni amalga oshirish.
  

Bu vazifalaf mahalliy vakillik va ijroiya hokimiyati organlarining birgalikda amalga oshiradigan vazifalari bo'lib, ularning vakolatlari shu vazifalardan kelib chiqadi. Konstitutsiya vakillik va ijroiya hokimiyati organlarining vazifalarini aniq ajratib ko'rsatmagan bo'lsa-da, mahalliy davlat hokimiyati to'g'risidagi qonunda vakillik va ijroiya hokimiyati organlarining vakolatlari aniq belgilab berilgan.
Mahalliy hokimiyat organlari tegishli hududda qonuniylik, huquqiy tartibot va fuqarolarning xavfsizligini ta'minlashda turli organlarni shu maqsad sari yo'naltiruvchi, ularning faoliyatini muvofiqlashtiruvchi rolni o'ynaydi. Ular mazkur hududda qonuniylikni va huquqiy tartibotni mustahkamlash, fuqarolarning xavfsizligini ta'minlash hamda jinoyatchilikka qarshi kurash choralarining umumiy yo'llarini, tadbirlarini ishlab chiqadi va shu tadbirlarning bajarilishini nazorat qiladi. Mahalliy hokimiyat organlarining bu sohadagi vakolatlari tegishli qonun hujjatlarida belgilab qo'yilgan.
Mahalliy hokimiyat organlari o'z hududidagi iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy sohalarni rivojlantirishga rahbarlik qiladi. Mahalliy Kengashlar hududni rivojlantirishning istiqbolga mo'ljallangan dasturlarini, tuman, shaharning bosh rejasi va uni qurish qoidalarini tasdiqlaydi. «Mahalliy davlat hokimiyati to'g'risida»gi qonunning 7-moddasiga asosan, mahalliy Kengashlar va hokimlar O'zbekiston Respublikasi mulki bo'lgan davlat mulki ob'ektlariga nisbatan ishlab chiqarish va ijtimoiy ob'ektlarni samarali joylashtirish, tabiiy va mehnat resurslaridan oqilona foydalanish, atrof-muhitni muhofaza qilish, aholini ijtimoiy himoya qilish kabi sohalarda nazoratni amalga oshiradilar. Bundan tashqari, xalq deputatlari viloyat, tuman, shahar Kengashi davlat mulkini chegaralash natijasida o'ziga berilgan yoki qonunlarga muvofiq, o'zi sotib olgan ob'ektlarga nisbatan mulkdor vakolatlarini to'liq amalga oshiradi.
Mahalliy hokimiyat organlari o'z ixtiyoridagi mulklarning xo'jalik faoliyatidan va boshqa vositalardan vujudga kelgan daromadlarni va shu daromadlar hisobidan orttirilgan mol-mulkni mustaqil tasarruf etish huquqiga egadirlar.
Vakillik organlari, hokimlar o'z mulklarini qonunga zid bo'lmagan tartibda vaqtincha foydalanish yoki doimiy egalik qilish uchun boshqa shaxslarga berish huquqiga egadirlar. Mahalliy organlar bu huquqdan o'z hududida ishlab chiqarishni rivojlantirish, aholining turmush farovonligini oshirish maqsadida foydalanadilar.
Mahalliy hokimiyat organlarining yer munosabatlari sohasidagi vakolatlari qonunning 10-moddasida mustahkamlangan. Chunonchi, viloyat, shahar hokimi korxonalar, muassasalar, tashkilotlar, dehqon xo'jaliklari va fuqarolarga egalik qilish, foydalanish uchun ijaraga yer berishga, bu sub'ektlarning yerga egalik qilish va yerdan foydalanish huquqini to'xtatib qo'yishga, shuningdek, yerlarni olib qo'yishga haqli bo'lib, uning bu xususda qabul qilgan qarorlari tegishli xalq deputatlari Kengashi tomonidan tasdiqlanadi. Xalq deputatlari Kengashi, hokim, O'zbekiston Respublikasi qonunlariga muvofiq, yer munosabatlariga doir boshqa masalalarni ham hal qiladilar.
Bundan tashqari, mahalliy hokimiyat organlari o'z hududida sanoat, qurilish, aloqa vositalari, qishloq xo'jaligi, aholiga xizmat ko'rsatish sohalari, ijtimoiy va madaniy sohalarga rahbarlikni amalga oshiradilar. Ushbu organlarning rahbarlarini lavozimga tayinlash, lavozimidan ozod qilish, shu organlarning faoliyatini nazorat qilish, ularning hisobotlarini eshitish mahalliy hokimiyat organlarining vakolatiga kiradi. Bu ham rahbarlikning bir shaklidir. Mahalliy davlat hokimiyati organlarining rahbarlik bo'yicha aniq vazifalari va vakolatlari amaldagi qonunlarda va boshqa huquqiy hujjatlarda belgilangan.
Mahalliy hokimiyat organlarining, mahalliy byudjetni shakllantirish va uni ijro etish, mahalliy soliqlar, yig'imlarni belgilash, byudjetdan tashqari jamg'armalarni hosil qilish vazifasi hududning iqtisodiy rivojlanishida, fuqarolarning turmush sharoitini yaxshilashda, davlat organlarini saqlab turishda zarur moddiy bazani vujudga keltirishga qaratilgan.
Mahalliy davlat hokimiyati to'g'risidagi qonunda mahalliy hokimiyat organlarining bu masaladagi vakolatlari ajratib ko'rsatilgan. Masalan, ko'rsatilgan qonunning 25-moddasiga binoan, hokimlarning vakolatiga byudjet loyihalarini tayyorlash, byudjetning ijrosi haqidagi hisobotni tayyorlash, ijroni tashkil qilish kirsa, 24-moddada ko'rsatilganidek, xalq deputatlari Kengashlari vakolatiga hokimning taqdimiga binoan mahalliy byudjet va uning ijrosiga doir hisobotni tasdiqlash kiradi.
Shuningdek, ularning har ikkalasiga taalluqli vakolatlar ham ko'rsatilgan. Masalan, mahalliy kommunal xo'jalikka rahbarlik qilish mahalliy hokimiyat organlari faoliyatining muhim qismidir. Mahalliy davlat hokimiyati to'g'risidagi qonunda, hokimlar aholiga kommunal xizmat ko'rsatish sohasida qonun hujjatlarida o'z vakolatiga berilgan masalalarni hal qilishi ta'kidlangan. Hokimlar o'z hududida kommunal xo'jalik tarmoqlari faoliyatini muvofiqlashtiradi va ularga rahbarlik qiladi. Kommunal xo'jalik tarmoqlari, hokimliklarning tarkibiy bo'linmalari orqali boshqariladi. Ularning boshliqlari hokim tomonidan lavozimga tayinlanadi va ozod qilinadi. Bu masala mahalliy Kengash sessiyasida tasdiqlanadi. Mahalliy vakillik organlari va hokimlar kommunal xo'jalik tarmoqlari faoliyatini nazorat qilib boradilar.
Bundan tashqari, Konstitutsiya normalariga asosan, mahalliy hokimiyat organlari o'z hududida fuqarolik holati aktlarini qayd etishni ta'minlaydilar. «Mahalliy davlat hokimiyati to'g'risida»gi qonunda mahalliy davlat hokimiyati organlarining bu sohadagi vakolatlari bevosita qayd etilmagan, lekin qonunning moddalarida ko'rsatilishicha, hokimlarning va ularga qarashli ijroiya organlarining fuqarolar huquqlari va qonuniy manfaatlarini himoya qilishni tashkil etish bo 'yicha vakolatlari fuqarolik holati aktlarini qayd etish organlarining faoliyati biIan bevosita bog'liqdir. Mahalliy davlat organlari fuqarolik holati aktlarini qayd etuvchi organlarning faoliyatiga rahbarlik qiladi, bu organlarning faoliyatiga umumiy rahbarlik qiladi.
Qonunning 25-moddasida ko'rsatilishicha, yuqorida ko'rsatilganlardan tashqari hokimlarning asosiy vazifasi Konstitutsiya, qonunlar, Oliy Majlisning boshqa hujjatlari, Prezident va Vazirlar Mahkamasining hujjatlari, yuqori turuvchi organlar va tegishli xalq deputatlari Kengashlarining qarorlari ijrosini tashkil etishdir.
Bundan tashqari hokimlar jamoat tartibiga rioya etilishi va jinoyatchilikka qarshi kurash, fuqarolarning xavfsizligini ta'minlash, ularning huquqlarini himoya qilish va salomatligini muhofaza qilish chora-tadbirlarini ko'radilar, tabiiy ofatlar, epidemiyalar va boshqa favqulodda hollarda tegishli ishlarni tashkil etadilar, agar quyi turuvchi hokimlarning qarorlari Konstitutsiya, qonunlar va boshqa yuqori tashkilotlar qarorlariga zid bo'lsa, ularni bekor qiladilar; rahbarlari tegishli xalq deputatlari Kengashlari tomonidan lavozimga tayinlanadigan va lavozimidan ozod etiladigan ijroiya hokimiyati bo'linmalarining ishini nazorat qiladilar; xalq deputatlari Kengashi va hokim qabul qilgan va chiqargan hujjatlarni bajarmaganliklari uchun mansabdor shaxslarni intizomiy javobgarlikka tortish to'g'risida taqdimnoma kiritadilar; davlat mukofotlari bilan taqdimlashga doir iltimosnomalarni qarab chiqadilar va ular yuzasidan takliflar kiritadilar, respublika va xorijda viloyat, tuman hamda shaharning rasmiy vakili sifatida ish ko'radilar; aholini qabul qilishni tashkil etadilar, fuqarolarning taklif va shikoyatlarini ko'rib chiqadilar va o'z vakolatiga berilgan boshqa masalalarni hal etadilar.
O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida ko'rsatilishicha, mahalliy hokimiyat organlari o'z vakolatlari doirasida normativ hujjatlar qabul qiladilar. Ular qaror va farmoyishlar shaklida bo'lishi mumkin. Mahalliy Kengash o'z qarorlarini kollegial asosda qabul qilsa, hokim yakkaboshchilik prinsipi asosida qabul qiladi. Ular qabul qilgan qarorlarning ushbu hududda bajarilishi shartdir. Mahalliy hokimiyat organlari Konstitutsiya va qonunlarga zid kelmaydigan boshqa vakolatlarni ham amalga oshirishlari mumkin.
«Mahalliy davlat hokimiyati to'g'risida»gi qonunda, yuqorida keltirilganlardan tashqari, faqat xalq deputatlari Kengashlarining o'ziga taalluqli bo'lgan vakolatlar ham ko'rsatilgan. Masalan, amaldagi qonunlarga muvofiq, mahalliy soliqlar, yig'imlar, boj miqdorini belgilash, mahalliy byudjetga tushadigan mahalliy soliqlar, yig'imlar va to'lovlar bo'yicha imtiyozlar berish; hokim va uning o'rinbosarlarini lavozimga tasdiqlash va lavozimidan ozod etish; xalq deputatlari Kengashining ish tartibini; xalq deputatlari Kengashi doimiy va boshqa komissiyalari to'g'risidagi nizomlarni tasdiqlash; xalq deputatlari Kengashining doimiy va muvaqqat komissiyalarini, boshqa organlarini tuzish, saylash va tugatish; bo'limlar, boshqarmalar va boshqa bo'linmalarning hisobotlarini tinglash; xalq deputatlarining so'rovlarini ko'rib chiqish va ular yuzasidan qarorlar qabul qilish; hokimning va quyi Kengashning O'zbekiston Respublikasi qonunlariga mos kelmaydigan qarorlarini bekor qilish.