Mahalliy darsit porfiri tog' jinsi asosida to’ldiruvchi ishlab chiqarish texnologiyasi Reja

YOg’och materiallar va buyumlar texnologiyasi
YOg’och tayyorlanadigan o’rmonlar dunyoda bir tekis tarqalmagan. O’zbekiston Respublikasiga yaqin xududlar bo’lgan Rossiya, Qozog’iston, Ukraina, Xitoy kabi mamlakatlarda o’rmonlar ko’p. O’rmonlar qayta tiklangani uchun yog’och bitmas-tuganmas qurilish materiallari va buyumlari zaxirasidir.
Bino va inshootlar qurilishida yog’och xari, taxta, brus, shpal xolatlarida ishlatilishi mumkin.
YOg’och qayta ishlanganda pushtaxta, reyka, payraxa, qipiq va shu kabi (50-60%) chiqindi bo’ladi.
YOg’och yuqori mustaxkamlik va qayishqoqlik, zichlik va kam issiq o’tkazuvchanlik, sovuqqa chidamlilik, suv va organik erituvchilarda erimaslik xususiyatlariga ega. YOg’och oson qayta ishlanadi, elimlash, mix qoqish mumkin. SHu bilan birga yog’och xossalarining anizotropligi (tolasimon tuzilishi tufayli), namlikdan deformatsiyalanishi (gigroskopik), chirishi va yonishi kabi kamchiliklarga ega. Ammo bu kamchiliklarni tuzatish mumkin.
YOg’och igna bargli va bargli turlarga bo’linadi. Igna bargli yog’ochlarga qarag’ay, qora qarag’ay (el) va shu kabilar kiradi. Bargli yog’ochlarga eman (dub), oq qayin, qora qayin (buk), yasen, shumtol, arg’uvon (lipa), zarang, yong’oq va shu kabilar kiradi. Qarag’ay yog’ochi yumshoq, engil va pishiq bo’ladi. Undan ustun, to’sin, deraza, eshik yasaladi, pol va shipga ishlatiladi. Boshqa igna bargli daraxtlar yog’ochlari ham shu soxalarda ishlatiladi.
Markaziy Osiyo tog’larida o’sadigan archa, qo’l osti materiali sifatida uzoq o’tmishdan bino va inshootlarda ishlatib kelingan.
Tog’ teragi va ko’k terak ham arxitektura yodgorliklarida to’sin, ustun, muqarnas, ship, pol va shu kabilar qurilishida ishlatilgan. Ichan-qal’a (Xorazm viloyati) Jo’me maschiti ustunlari chinordan ishlangan bo’lib, deyarli 1000 yillik tarixga ega. CHinor va yog’ochdan xonaqolar uchun javonlar, muqarnaslar yasalgan.
Eman yog’ochi zich, pishiq, egiluvchan, teksturasi juda chiroyli; suv va havoda chirimaydi. Undan duradgorlik buyumlari, javonlar, parketlar, mix cho’plar, shponlar va sh.k. tayyorlanadi. Eman yog’ochi sovuq iqlimli mamlakatlar arxitektura yodgorliklari (ichki intererida) ko’p ishlatilgan; masalan: Moskva Kremli, Berlin Reyxtagi, London Bukengem saroyi va sh.k. Boshqa bargli daraxtlar yog’ochi ham eman kabi binolarni bezashda ishlatiladi.
YOg’och asosan sellyulozadan iborat bo’lib, zichligi 1,54 grsm³ teng. YOg’och xossalariga namlik katta ta’sir ko’rsatadi. YAngi kesilgan daraxt namligi 40-120% atrofida, suvda esa 200% bo’ladi. Uning gigroskopik chegaraviy namligi30% atrofida, muvozanat namligi esa 8-12% teng. YOg’ochning asosiy xossalari 12% muvozanat namlikka keltirib aniqlanadi.
YOg’och namligining o’zgarishi uning o’lchamlari va shaklining o’zgarishiga olib keladi. YOg’och tolalari bo’ylab 0,1%, radial yo’nalishda 3-6% va tangensial yo’nalishda 3-12% kirishishi mumkin. YOg’ochni tez va noto’g’ri sharoitda quritish uni tob tashlashiga (buralishiga) olib keladi. YOg’och duradgorlik buyumlari, pol, ship qurilishida 8-10% namlikka, tashqi konstruksiyalarda 15-18% namlikka ega bo’lishi kerak. YOg’och namligini saqlash uchun yuzasi bo’yoq va loklar bilan qoplanadi.
YOg’ochning tolalari bo’ylab siqilishidagi mustaxkamligi tolalariga ko’ndalangiga nisbatan 4-6 marta ko’p bo’ladi. Masalan, qarag’ay 100 Mpa va 20-25 Mpa siqilishdagi mustaxkamlikka tolalari va tolalariga perpendikulyar mutanosiblikka egadir. YOg’och tolalari bo’ylab cho’zilishdagi mustaxkamligi siqilishdagiga nisbatan 2,5 marta ko’pdir (4-jadval).

Qarag’ay yog’ochining elastiklik moduli 10000-15000 MPa teng. YOg’ochning zichligi oshgani sari elastiklik moduli ham oshib boradi, namlikning ortishi esa uni kamaytiradi.

Binolarni bezashda yog’och teksturasi katta rol o’ynaydi. Tekstura-yog’ochning yillik xalqalari, nurlari, yog’ochligidan iborat iborat tabiiy chizgilardir. Dub, chinor, buk, nok, yong’oq teksturasi juda chiroyli hisoblanadi. Tropik yog’ochlar-eben qora, bakut qo’ng’ir rang teksturaga ega. Qizil va temir daraxtlari testuralari ham juda chiroyli bo’ladi.

YOg’ochda ichki va tashqi omillar ta’sirida nuqsonlar paydo bo’ladi, chunonchi: yoriqlar, ko’zlar, chirish, qurt tushish, normal shaklining va yog’och tuzilishining buzilishi va sh.k.

YOg’ochni chirishdan saqlash uchun avvalo namligi turg’un namlikka keltiriladi, qolaversa antiseptiklar-natriy ftorid, natriy kremniyftorid, pentaxlorfenol preparati, antratsen va slanets moylari va sh.k. bilan shimdiriladi. Ba’zi yog’ochlarning asosiy fizik-mexanikaviy xossalari 4-jadvalda keltirilgan

YOg’ochni yonishdan saqlash uchun ularni olov markazidan uzoqlashtirish, yog’och yuzasini suvash, asbestkarton va asbestsement bilan qoplash, antipirenlar bilan shimdirish zarur. Antipirenlar sifatida bura, ammoniy xlorid, natriyli yoki ammoniyli fosfor tuzlari eritmalari ishlatiladi. YOnishdan saqlovchi bo’yoqlar va pastalar bog’lovchilar, kukun to’ldiruvchilar, antipirenlardan iborat bo’lib, yog’och yuzasiga maxsus moslamalar vositasida sepiladi yoki surtiladi. Ushbu antipirenlar olov ta’sirida ba’zilari issiqlikdan izolyatsiyalovchi pardalar, ba’zilari esa yonmaydigan gazlar hosil qilib, yog’ochning yonishiga qarshilik ko’rsatadi.