Mahalla fuqarolik jamiyati instituti sifatida

Fuqarolik jamiyatining ikkinchi sifat xususiyati funksional mazmunga ega. U bunday jamiyat faoliyatining negizini ma’lum xususiy manfaatlarni ro‘yobga chiqarish uchun zarur muhitni shunchaki vujudga keltirish emas, balki jamiyatning o‘zini o‘zi uyushtirish, va tartibga solishning yuksak darajasiga erishish tashkil etishi bilan bog‘liq. Fuqarolik jamiyati a’zolarining alohida sohalar (tadbirkorlik, iqtisodiy faoliyatning boshqa shakllari, oilaviy munosabatlar, shaxsiy hayot va h.k.) da qo‘shma faoliyatni yo‘lga qo‘yish borasidagi asosiy funksiyalari bu holda jamiyat ustidan hukmron davlat hokimiyatining vositalari yordamida emas, balki jamiyatning o‘zi chinakam demokratik, o‘zini o‘zi boshqarish asoslarida, bozor iqgisodi sohasida esa — avvalambor, iqtisodiy o‘zini-o‘zi boshqarish asosida amalga oshirishi kerak. Bu nuqtai nazardan fuqarolik jamiyatining yangi funksional xususiyati xususiy manfaatlarning ma’lum sohasini davlat jamiyatning o‘ziga «iltifot bilan o‘tkazishi»dan iborat bo‘lmaydi. Aksincha, jamiyatning o‘zi o‘z taraqqiyotining yangi darajasiga qo‘tarilib, tegishli funksiyalarni davlatning aralashuvisiz, mustaqil amalga oshirish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Ayni vaqgda davlat jamiyatni «yutib yuborib», tegishli sohalarning rivojlanishi ustidan yalpi davlat boshqaruvi va nazorati shakllarini o‘rnatmaydi, balki fuqarolik jamiyati davlatni «yutib yuboradi»: fuqarolik jamiyatining davlatdan ustunligi yuzaga keladi.

Shunga muvofiq, fuqarolik jamiyatining uchinchi sifat xususiyatini ajratish mumkinki, u fuqarolik jamiyatining oliy qadriyatlarini va bosh maqsadi ta’riflaydi. Xususiy manfaatlarni mutlaqlash-tirishga asoslangan fuqarolik jamiyati haqidagi dastlabki tasavvurlardan farqli o‘laroq, postindustrial fuqarolik jamiyatining hozirgi zamon umumdemokratik konsepsiyasi shaxs va jamiyat manfaatlarining maqbul uyg‘unligini ta’minlash zarurligini e’tirof etishga asoslanishi lozim1.

Fuqarolik jamiyati faoliyatining bosh maqsadini aniqlashga ham ana shu nuqtai nazardan yondashish kerak. Insonning moddiy va ma’naviy ehtiyojlarini qondirish, shaxsning munosib hayot kechirishi va erki rivojlanishini ta’minlaydigan shart-sharoitlar yaratish hozirgi zamon fuqarolik jamiyatining bosh maqsadidir. Davlat bu holda ijtimoiy farovonlik davlati xususiyatiga ega bo‘ladi.

Bu yerda gap davlatning tabiatini ijtimoiy asoslar bilan boyitish haqida borayotir, zotan ular davlatning hokimiyat funksiyalarini jiddiy o‘zgartiradi. O‘zini ijtimoiy deb e’tirof etgan davlat «tungi qo‘riqchi» bo‘lishdan kechadi hamda jamiyatning ijtimoiy-madaniy va ma’naviy rivojlashi uchun javobgarlikni o‘z zimmasiga oladi2.

Fuqarolik jamiyati shuning uchun ham zarurki, u davlatni, davlat hokimiyati organlarini nazorat qiladi. Bu nazorat, avvalambor, jamoat tashkilotlari- kasaba uyushmalari, iste’molchilarning uyushma va boshqalar orqali amalga oshiriladi. Umuman olganda, hokimiyatning xalq bilan muloqoti demokratiya uchun juda muhim. Bu hokimiyat organlari xalqqa o‘z siyosati va harakatlarini tushuntirishi, uning oldida hisob berishi kerak, deganidir. Fuqarolar esa, o‘z navbatida, davlatni nazorat qilishlari, hoki-miyat organlarining siyosati yuzasidan o‘z fikr mulohazalarini bildirish-lari kerak. Bunday muloqotni uyushtirish yo‘lga qo‘yish juda qiyin ish. Bu sohada davlatning ham, xalqning sa’y-harakatlari talab etiladi.

Akademik K. Kumarning fikricha, fuqarolik jamiyati hozirgi zamon odami o‘z ehtiyojlarini qondiruvchi, o‘zining individual xususiyatlarini rivojlantiruvchi, ijtimoiy birdamlik qadriyatlarini talab etuvchi muhitdir.

Fuqarolik jamiyati g‘oyasi so‘nggi o‘n yilliklar mobaynida o‘zaro raqobatlashuvchi ijtimoiy guruxlarning siyosiy plyuralizmi, murosa va hamkorligiga asoslangan g‘oyalar, davlat hokimiyatini belgilagan huquq normalari bilan cheklash, insonning shaxsiy erkinligi demokratiyani ijtimoiy jihatdan kengaytirish g‘oyalari bilan rivojlanib, teranlashib bordi.