Магистрлик иши

2.2. Xonnning mahalliy amaldorlar va fuqoralarni qabul qilish tartiblari.
Xiva xonligida saroy qabul tartiblari, Xonning saroyidagi amaldorlar va hizmatkorlar, ularning vazifalari to’g’risida manbalarda muhim ma’lumotlar keltirib o’tiladi. Saroyda qabul marosimlarini, turli tashkiliy ishlarni amalga oshirishda saroy xizmatchilari ham o’z vazifasiga ega bo’lgan. Manbalarda saroy xizmatchilari va ularning vazifalari haqida ham qiziqarli ma’lumotlar mavjud. Xususan, Xon saroyidagi barcha xo’jalik ishlari boshida Dasturxonchi turgan. U Xonning dasturxoni, ya’ni Xonga beriladigan ovqatlar, ichimliklar va Xonga ko’rsatilishi kerak bo’lgan boshqa xizmatlarni boshqarib turgan. Undan tashqari Xonga ta’siri kuchli bo’lgan rasmiy kamerdiner, oshpoz, chilimchi, qumg’onchi, rumolchi, sartorosh, tirnoqchi, hodimchi (u Xonni massaj qilish vazifasini bajargan), to’shakchi, xazinachi va boshqalar bo’lgan.
Xiva xonligida mahalliy amaldorlar va fuqoralarni saroyda qabul qilish tartiblarida bir qancha o’ziga xoslik bo’lgan. Manbalarning dalolat berishicha Xon qabuliga kiruvchilarni dastlab Mehtar qabul qilib, ularning arzini eshitgan. SHundan so’ng arzchining da’vosi jiddiyligidan kelib chiqib, uni Xon qabuliga kirishi yoki kirmasligi masalasi hal qilingan.
Mashhur sayyoh A.Vamberi o’z asarida Xon barcha musulmonlar singari ertalabki bomdod nomozini saroy amaldorlari bilan o’qishini qayd qiladi. Nomozdan keyin nonushta qilishi, nonushtadan keyin ulomalarni suhbatga chaqirib, bir necha soat ularning diniy va davlat boshqaruvi masalalaridagi fikrlarini tinglashini yozib qoldirgan. SHundan keyin Xon bir necha saot dam olgan.
SHundan keyin Salomga chaqirilgan saroy amaldorlari, mahalliy hokimlar qabul qilingan. Xonga amaldorlar xonlikdagi siyosiy vaziyat, turkmanlar, qozoqlar, qoraqolpoqlarning markaziy hokimiyatga munosabati, soliqlarning yig’ilish va boshqa kunning dolzarb masalalari bo’yicha batafsil hisobat topshirishgan. Bu qabul paytida Xon tomonidan amaldorlarga turli vazifalar, topshiriqlar berilgan, ularni bajarish muddatlari aniqlashtirilgan. Berilgan topshiriqlarning bajarilgani to’g’risidagi hisobatlar ham bunday qabul marosimlari paytida tinglangan. O’z vazifasini sidqidildan bajargan amaldorlar mukofatlangan, turli in’omlar berilgan. Xonning topshirig’ini bajarishda sustkshlik qilgan amaldorlar esa jazoga tortilgan.
Saroy amaldorlari bilan o’tkazilgan suhbatlarda shuningdek Xiva xonligining tashqi aloqalari, qo’shni davlatlardagi vaziyat, Eron, Rosiya va boshqa davlatlar bilan munosabatlar masalasida ham fikr almashilgan. Kerakli qarorlar qabul qilingan.
Saroy amaldorlari, mahalliy hokimlarni qabul qilishda Inoq, Devonbegi, Mehtar, Qo’shbegi asosiy rol o’ynagan. Amaldorlar saroydagi mavqeiga qarab o’tqazilgan. Eng yuqori toifali amaldorlar xonning chap tarafidan, ya’ni uning yuragiga yaqin joydan o’rin olgan. Sipohu amaldorlarni tartibga solib, xon majlisiga kirguzib chiqaruvchi amaldor esa Qo’shbegi hisoblangan⁹⁵.
Rasmiy qabul, ya’ni Salom marosimi odatda peshin namozi oldidan tugatilgan. Bu marosim tugagandan keyin, Xon ikkinchi nonushta uchun o’tirgan. Nonushtadan keyin Xon o’ziga yaqin amaldorlar bilan yana suhbatlashishi, ayrimlari bilan hatto shaxmat o’ynashi mumkin bo’lgan.
Peshin namozidan keyin Xon Qabulxonaga borib, taxtsimon kursiga o’tirgan va Xiva fuqoralarining arzu da’volarini eshitgan. Manbalarda qayd etilishicha, Xon har kuni oddiy fuqoralarning, arzchilarning da’vosini tinglashi shart bo’lgan. Xon huzuriga arz bilan erkak va ayollar, qariyalar, bolalar ham kelishi mumkin bo’lgan. Jinsi, yoshi yoki amaliga qarab hech qanday cheklovlar bo’lmagan. Odatda fuqoralar oddiy oilaviy majoralarni, qo’shnilar o’rtasidagi bahslarni hal qilishni so’rab ham Xon qabuliga kelishi mumkin bo’lgan. Ayrim arzchilarni ishini ko’rib chiqish uchun Qoziga borish tavsiya etilgan bo’lsada, ko’p ishlar Xon qabulida o’z yechimini topgan. CHunki, fuqoralarning arzlari qanchalik oddiy bo’lmasin Xon ularni tinglashi va muamo yechimi bo’yicha qaror chiqarishi kerak bo’lgan. Xon qabulxonasi deyarli har kuni arzga keluvchilar bilan to’la bo’lgan⁹⁶.
Bu borada Eron elchi Mirzo Rizoqulixon SHeroziy Lalabosh saforatnomasida shunday qaydlarni uchratamiz: Bu viloyatda jang, janjal, o’g’irlik pul olib, inkor kilish yo’q edi. Birov – birov bilan urushmasdi, balki ovozini baland ko’tarmasdi ham. Oliy va past tabaqadan har kim bo’lmasin, arzi bo’lsa hech qanday to’siqsiz Xon hazrat Muxammad Aminxon oldiga bora olardi va arzini ayta olardi. Dunyoviy ish bo’lsa, unga o’zi hukm qilar, shariyat ishi bo’lsa, qozi kalonga buyurardi⁹⁷.
Xivalik qariyalar A.Abdullaev, P.Matchanov, I.Vaisovlarning gaplariga qaraganda Xiva xoni har kuni qabul qilishga harakat qilardi va xalqni ko’ngliga qarab, gohida qabul shubhali, jiddiy va rasmiy ravishda o’tardi⁹⁸.
SHu tariqa, Xiva xonligida saroy qabul tartiblarida bir qancha o’ziga xosliklarni ko’rish mumkin. Bu xon huzuriga keluvchilar oldiga deyarli hech qanday sun’iy to’siqlar qo’yilmaganida, Xonning oddiy amaldorlarni ham qabul qilishi uning asosiy vazifalari qatorida tutganida va boshqalarda ko’rinadi.