Магистрлик иши

2. Yevropalik sayyohlar, elchilik missiyalari a’zolari, savdogarlar, jasuslar va boshqalar tomonidan yozilgan asarlar.
XVI-XIX asrning birinchi yarmida O’rta Osiyo mintaqasiga, xususan Xiva xonligiga bog’liq ma’lumotlarni to’plashda Yevropalik tadqiqotchilar, ayniqsa rus geograflari, sayohatchilari, sharqshunoslari katta yutuqlarni qo’lga kiritganlar. Ular ichida Moskva knyazi Ivan Grozniyning elchisi sifatida Buxoroga kelgan Angliya fuqarosi A. Jenkinson (XVI asr)⁸, rus fuqorasi F. Yefremov (XVIII asr)⁹ asarlari va 1714-1717 yillarda Rus hukumati tomonidan Aleksandr Bekovich CHerkasskiy boshchiligida Xiva xonligiga uyushtirilgan harbiy ekspeditsiya davrida to’plangan ma’lumotlarni¹⁰ muhim manbalar sifatida qayd qilish mumkin.
XIX asrning birinchi yarmiga kelib Rossiya hukmron doiralarida Turkistonga bo’lgan qiziqish o’zbek xonliklarini izchil o’rganishga undadi. Ayniqsa, rus hukumatini Xiva xonliga bo’lgan qiziqishi yuqori edi. Bu davrda yozilgan asarlar ichida Butenov elchilik missiyasi bilan 1841 yilda Buxoro amirligida bo’lgan sharqshunos N. Xanikov¹¹, 1858 yilda Xiva xonligiga rasmiy elchilik missiyasi rahbari sifatida kelgan N. Ignatev¹², B.I. Nebolsin¹³ va boshqalarning asarlarini ta’kidlab o’tish kerak¹⁴.
SHunisi e’tiborlik, Rossiyadan O’rta Osiyoga kelgan har bir kishi – elchilik missiyasi a’zosi, savdogar va boshqalar hukumat idoralaridan maxsus ko’rsatmalar va yo’riqnomalar olib, ularda saroy hayoti, mahalliy amaldorlarning nufuzi va ularning xonga ta’siri masalalarini o’rganishga e’tibor qaratish kerakligi alohida ta’kidlangan¹⁵.
Ma’lumki, XIX asr boshlarida Buyuk Britaniya ham Hindistondan Afg’oniston orqali O’rta Osiyoga kirib kelishga va mintaqada o’z ta’sirini o’rnatishga intila boshladi. Natijada O’rta Osiyoga bir necha marta rasmiy elchilik missiyalari, savdogarlar va sayyohlar niqobi ostida Ost Indiya kompaniyasi harbiy razvedka bo’limi topshirig’i bilan maxsus tayyorgarlikka ega bo’lgan josuslar tashrif buyurdilar. Bu sayohatlar tafsilotlari aks etgan asarlarda mavzuga oid muhim ma’lumotlar mavjud.
Mavzuga tegishli ma’lumotlar aks etgan kitoblar ichida 1863 yilda Xiva xonligi va Buxoro amirligiga sayohat qilgan A. Vamberining asari muhim o’rin tutadi. Unda Xiva xonligida saroy qabul marosimlari haqida muhim ma’lumotlar keltiriladi¹⁶.
3. XIX asrning o’rtalarida Erondan Xiva xonligiga kelgan Eron elchilari tomonidan yozilgan hisobatlar, sayohatnomalarda ham mavzuga oid muhim malumotlar mavjud¹⁷.
Vatanimiz davlatchligi tarixida o’z o’rniga ega Xiva xonligining XIX asr siyosiy-ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy hayotida ro’y bergan voqealar haqidagi ma’lumotlar bizgacha o’sha davr vatandosh tarixnavislar va arxiv hujjatlari orqali yetib kelgan. SHuningdek, jumladan, bu kabi materiallar mazkur asrda Xivaga kelgan xorijiy mamlakatlar diplomatlarining xotira-kundalik va hisobotlarida ham aks etgan bo’lib, ularning ayrimlari o’sha davrdayoq chet o’lkalarda nashrdan chiqqan. Albatta, bu kabi asarlarda muayyan bir davlatning Xiva hukumati bilan siyosiy aloqalari masalasi ko’proq aks etgan. Afsuski, keyingi ko’p yillar davomida 19-asrdagi Xiva, Qo’qon xonligi va Buxoro amirligining bir-biri yoki Rossiya, Eron kabi qo’shni yoki Turkiya, Angliya singari qudratli davlatlar bilan siyosiy munosabatlari Rossiya va xorijiy mamlakatlar o’rtasidagi siyosiy, iqtisodiy aloqalar doirasida o’rganib kelindi. Mamlakatimiz mustaqilligi voqelikka bunday yasama ilmiy yondashishga butunlay chek qo’yib, tarixshunoslikdagi bu singari cheklanish yo’q qilindi va har bir ijtimoiy-siyosiy voqea-hodisa o’z nomi bilan ataladigan bo’ldi. SHu tufayli ajdodlardan qolgan yozma yodgorliklar ma’lumotlari, arxiv hujjatlari va chet el elchilarining mazkur qaydlari O’zbekiston Respublikasi tarixini haqqoniy o’rganish jarayoniga jalb etilib, endilikda Xiva xonligining o’sha davrda boshqa davlatlar bilan diplomatik aloqalari tarixini o’rganishda Munis, Ogahiy, Bayoniy, Komyob, Bekjon Rahmon o’g’li, Herman Vamberi qalamiga mansub asarlar bilan bir qatorda rus, ingliz va eronlik diplomatlar xotiralari ma’lumotlari ham kengroq ravishda ilmiy iste’molga kiritilmoqda hamda bu kabi qimmatli manbalar o’zbek tilida chop etilmoqda. Bu esa o’z navbatida mamlakatimiz davlatchiligi tarixi bilan qiziquvchilar uchun keng tahlil va erkin nuqtai nazar imkonini tug’diradi.
Rus diplomati N. Muravyovning XIX asrning 20-yillari O’rta Osiyoga sayohati va eron elchilari Muhammad Alixon G’afurning 1842 yil Xivaga Olloqulixon, Abbos Qulixonning 1844 yili Buxoro amiri Nasrulloxon huzuriga kelishiga doir xotiralari o’zbek tilida ham chop etildi.
SHu tariqa, Xiva xonligining davlat tizimi, saroy qabul marosimlari masalasiga oid ma’lumotlar so’nggi o’rta asrlarda yaratilgan ko’p sonli manbalarda qisman o’z aksini topgan. Ular o’rganilayotgan masalaning o’ziga xos qirralarini, saroy hayoti, qabul marosimlari bilan bog’liq yetakchi an’analarni anglashda katta o’rin tutadi.