Magistrlik dissertatsiyasi

2. Insonning ichki sifаtlаri vа xаrаkter xususiyаtlаri.

Frаzeologiyаdа insonning ichki fаzilаtlаri vа xаrаkter xususiyаtlаrini tаvsiflаsh ulаrni bаholаshning universаl аsoslаrigа hаm, mа’lum bir jаmiyаtning me’yoriy munosаbаtlаrini аks ettiruvchi milliy o’zigа xos xususiyаtlаrgа hаm аsoslаnаdi. Qiyoslаngаn tillаrning frаzeologik birikmаlаridа, аvvаlo, inson xаrаkter xususiyаtlаri ifodаlаngаn (mehribon-yovuz; аyyor - soddа fikrli, ochiqko’ngil; baquvvat-passiv, dangasa; qo’rqoq-jasur; saxiy-baxil; sergap-kamtar; insofsiz, yengiltak; nutq, ikkinchidan, insonning fazilatlari unda ta’lim darajasi, hayotiy tajribasi, moddiy farovonligi va boshqalarga qarab tarbiya orqali rivojlangan. (boy-kambag’al; tajribali-tajribasiz; savodsiz, madaniyatsiz).

Shaxsning ichki fazilatlari ro’yxatidan ko’rinib turibdiki, avvalo, frazeologiyada umumbashariy ijtimoiy ahamiyatga ega xususiyatlar mustahkamlangan. Bir tomondan, bu jamiyatni tushunishda "ideal" shaxsni shakllantiradigan xususiyatlar to’plami (mehribon, ochiq, baquvvat, jasur, saxiy, kamtarin, qat’iyatli, beg’araz), boshqa tomondan, bu hukm qilingan shaxsning normativ-huquqiy fazilatlari. har qanday jamiyat (yovuz, makkor, passiv, baxil, sergap, gapdon, yengiltak, zaxkash, savodsiz, noshud, zararli, uyatsiz, tezkor, insofsiz). Shaxsning shaxsiy fazilatlari va xususiyatlari o’xshash birlashmalar yordamida taqqoslanadigan tillarda uzatilishi mumkin, ularning mavjudligi sifat tushunchasining mantiqiy asoslari bilan bog’liq: suhbatdosh - ko’p gapiradi, ziqna-boshqalarga hech narsa bermaydi, jasur-hech narsadan qo’rqmaydi, noshukur- yaxshilikni unutadi va hokazo. Shu sababli, taqqoslangan frazeologik birikmalar tarkibida ko’pincha bir xil tarkibiy qismlar mavjud bo’lib, ularning leksik asoslari bir xil semantikaga undaydi. Shunday qilib, o`zbek va ingliz mentalitetida hukm qilingan "suhbatdosh" sifati bu xalqlar bilan uzun til bilan, nutqda beparvolik bilan, bo’sh so’zlar bilan, o`zbekcha: supurgi tayoqchasi kabi til, suyaksiz til, uzun til, yovuz tillar, ingliz tili: loose smb’s tongue — (birovning tilini ozod qilmoq) birovning tilini bo`shashtirmoq; hold one’s tongue — tilingni tut, tilingni yutgin; with tongue in cheek —1) nosamimiylik, ikkiyuzlamachilik; 2) istehzo bilan, masxara qilish; a bad tongue — yomon til; a long tongue — uzun tili; wag one’s tongue — (tilingni qimirlatma) - behuda gapirish, hech vaqo qilmaslik, tilingni tiyish.
"Sho’xlik" sifati-o’zini boshqalardan ustun qo’yadigan odamning xatti-harakati bilan, o`zbekcha. Burunni jiyirish; ingliz tilida: think small beer of others — boshqalar haqida past fikr bo’lishi; to turn up one’s nose — burunni ko’tarish; put on airs- muhim ahamiyatga ega bo’lish, mag’rurlanmoq; takabbur, o’zini tutmoq.
Biroq qiyoslanayotgan tillardagi frazemalarning aksariyati insoniy fazilatlarni baholashda milliy psixologiyani aks ettiradi, insoniy fazilatlarni xalqning turmush tarzi, urf-odatlari va an’analari asosida baholaydi. Shunday qilib, ajralmas uzluksiz "tajribali" bo’lgan ba’zi frazeologik birikmalar har bir xalqning turmush tarzi haqida madaniy ma’lumotlarni aks ettiradi: o`zbek tili. - qirg’ichdan o’tkazilgan rulet, otilgan chumchuq; ingliz tili: old hand- (qadimgi qo’l) - tajribali, tajribali odam; to know the world — (hayotni bilish) - hayotiy tajribaga ega bo’lish.
Shundаy qilib, misollаrdаn ko’rinib turibdiki, tаqqoslаngаn tillаr frаzeologiyаsidа insonning ushbu xаlqlаrgа tegishli vа shuning uchun ulаr tomonidаn teng bаholаnаdigаn vа fаqаt bittа xаlqgа tegishli bo’lgаn fаzilаtlаri mustаhkаmlаngаn. Insonning xаrаkter xususiyаtlаrini bir xil аxloqiy bаholаshgа qаrаmаy, ulаr turli tillаrdа o’zigа xos lingvistik ifodаni olishаdi, mа’lum fаzilаtlаrning nаmoyon bo’lishi hаqidаgi milliy g’oyаlаrni аks ettiruvchi turli xil obrаzlаrgа аsoslаnаdi.