Magistratura bólimi

8. Magistrlik dissertaciyasınıń bólimlerine tiyisli arxeologiyalıq izertlewler nátiyjelerin analizlew hám ilimiy juwmaqlar shıǵarıw
Ótken XX ásirdiń 30-jıllarınan baslap Qaraqalpaqstan aymaǵında arxeologiyalıq izertlewler turaqlı túrde ámelge asırıla basladı. Qubla Aral boyı xalıqlarınıń áyyemgi bay tariyxıy miyrasına hám mádeniyatına bolǵan qızıǵıwshılıq nátiyjesinde A.Melkov, A.Yu.Yakubovskiy, M.V.Voevodskiy, Ya.Ǵulamov sıyaqlı ilimpazlar úlke xalıqları tariyxı boyınsha dáslepki arxeologiyalıq izertlewlerdi ámelge asırǵan edi. Qubla Aral boyı xalıqları hám bul úlkede qáliplesken áyyemgi Xorezm civilizaciyası tariyxını qayta tiklep, dúnyaǵa tanıtıwda ataqlı arxeolog, etnograf ilimpaz Sergey Pavlovich Tolstovtıń xızmetleri ayrıqsha bolıp esaplanadı. S.P.Tolstov XX ásir 30-jıllarında etnografiyalıq ekspediciya quramında úlkemizge ámelge asırǵan birinshi ilimiy saparınıń ózinde, bul úlke xalıqlarınıń áyyemgi dáwir tariyxı hám mádeniyatına bolǵan úlken qızıǵıwshılıq payda bolǵan edi. S.P.Tolstov Qubla Aral átiraplarında qáliplesken Áyyemgi Xorezm civilizaciyasi tariyxınıń sırlarǵa tolı betlerin úyreniw hám qayta tiklew maqsetinde 1937-jılda Burınǵı Awqam Ilimler Akademiyası Etnografiya institutı quramında Xorezm arxeologiyalıq ekspediciyasın shólkemlestiredi. Xorezm arxeologiyalıq ekspediciyasınıń tikkeley Qaraqalpaqstandaǵı ilimiy xızmeti 1937-jılda Qaraqalpaqstannıń qublasında jaylasqan esteliklerdi arxeologiyalıq jaqtan úyreniw menen baslanǵan edi. Bul ekspediciya úlkemizde Ekinshi jer júzlik urısqa shekemgi (1941-jılǵa) dáwirdegi ilimiy xızmeti dawamında kóplegen jańa arxeologiyalıq esteliklerdi anıqlawǵa eristi.
1937-jılı Xorezm arxeologiya-etnografiyalıq ekspediciyası aǵzası A.I.Terenojkin Qaraqalpaqstannıń qublasındaǵı Ayaz qala, Duman qala, Jeldik qala, Úlken Gúldirsin qala, Narinjan qala, Pil qala, Búrkit qala oazisi hám Qabat qala oazislerinde arxeologiyalıq razvedka jumısların alıp baradı. Bul izertlewler nátiyjesinde jańa arxeologiyalıq estelikler anıqlanadı hám dizimge alınadı.
Ekinshi jer júzlik urısınan keyingi dáwirde Xorezm arxeologiyalıq ekspediciyasınıń Qaraqalpaqstandaǵı ilimiy xizmeti jáne de rawajlandı. 1946-jılı ekspediciya quramına ataqlı ilimpaz T.A.Jdanko basshılıǵındaǵı bir qatar etnograf alımlardıń kelip qosilǵanlıǵı sebebli, ekspediciya Xorezm arxeologiya-etnografiyalıq ekspediciyası bolıp qayta shólkemlestirildi hám sol dáwirdegi eń iri ilimiy ekspediciyalardıń birine aylandı. Nátiyjede, ekspediciya quramında qaraqalpaq, túrkmen, arqa ózbek hám qubla ózbek etnografiyalıq otryadları shólkemlestirildi. Ásirese, Qaraqalpaq etnografiyalıq otryadınıń alıp barǵan etnografiyalıq ilimiy izertlewleri qaraqalpaq xalqınıń tariyxın úyreniwde salmaqlı úles qostı.
1946-jili ekspediciya kompleks arxeologiya-etnografiyalıq ekspediciyasına aylanǵannan soń onıń texnikalıq bazası jáne de keńeydi. XX ásirdiń 50-80-jillarında Xorezm arxeologiya-etnografiyalıq ekspediciyası Qubla Aral boyı arxeologiyasınıń túrli dáwir tariyxıy problemaların úyrendi. Ekspediciya aǵzalarınan B.V.Andrianov irrigaciya tariyxı, A.V.Vinogradov neolit dáwiri, M.A.Itina bronza dáwiri, M.G.Vorobeva arxaik dáwir dep atalǵan b.e.sh VII-V ásirler boyınsha, Yu.A.Rapoport, M.G.Vorobeva antik dáwir, E.E.Nerazik erte orta ásirler, N.N.Vakturskaya rawajlanǵan orta ásirler Qubla Aral boyı arxeologiyası boyınsha izertlewlerdi dawam ettirdi. Neolit dáwirinen sońǵı orta ásirlerge shekemgi úlken dáwirge tiyisli arxeologiyalıq esteliklerde alıp barılǵan izertlewler nátiyjesinde Qubla Aral boyındaǵı neolit dáwiriniń Kelteminar mádeniyatı, bronza dáwirindegi Tazabaǵjap, Suwjarǵan mádeniyatları hám sońǵı bronza dáwirine tiyisli Ámirabad mádeniyatınıń rawajlanıw basqıshları, bul arxeologiyalıq mádeniyatlardıń ózine tán ózgeshelikleri, qońsi úlkeler menen mádeniy hám etnik baylanısları tariyxıy máseleleri úyrenildi.
Ótken XX ásirdiń 60-jıllarına kelip Qaraqalpaqstanda dáslepki jergilikli arxeologlar jetilisip shıǵa basladı. Arxeolog alımlardan V.N.Yagodin hám A.V.Gudkova birinshilerden bolıp ózleriniń kandidatlıq dissertaciyaların tabıslı qorǵap shıǵıwǵa erisken bolsa, keyinshelik M.Mambetullaev, E.Bijanov sıyaqlı arxeolog ilimpazlar ózleriniń ilimiy jumısların tabıslı qorǵawǵa eristi. Soń Qaraqalpaqstan jergilikli arxeologlarınıń qatarı N.Yusupov, Yu.P.Manılov B.Saypanov, Ǵ.Xojaniyazov, M.-Sh.Kdırniyazov sıyaqlı arxeologlardıń kelip qosılıwı menen tolısıp bardı.
1959-jılda Ózbekstan Ilimler Akademiyası Qaraqalpaqstan filialınıń N.Dawqaraev atındaǵı Tariyx, til hám ádebiyat institutı quramında arxeologiya hám etnografiya sektorı shólkemlestirilgen bolsa, 1969-jılda arxeologiya sektorı (1979-jıldan arxeologiya bólimi) bolıp qayta dúzildi. Bul shólkem ilimiy-izertlew jumıslarınıń tiykarǵı baǵdarı úlkemizde Xorezm arxeologiya-etnografiyalıq ekspediciyasınıń sol dáwirde alıp barıp atırǵan arxeologiyalıq qazıw jumısların hám Qubla Aral boyı arxeologiyasınıń aktual máselelerin úyreniwdi dawam ettiriw bolıp, bunda Qubla Aral boyların arxeologiyalıq hám topografiyalıq jaqtan tolıq úyreniw úlken áhmiyetke iye edi.