Magistratura bólimi

7. Tema boyınsha arxeologiyalıq izertlewler haqqındaǵı maǵlıwmatlardı toplaw, qayta islew hám olardı sistemalastırıw
XIX ásirdiń sońǵı shereginde pútkil jer júzlik civilizaciya oraylarınıń biri bolǵan Orta Aziya aymaǵında dáslepki arxeologiyalıq izertlewler ótkeriledi hám úlkemizde arxeologiya ilimi qáliplese baslaydı. Usı dáwirden baslanǵan dáslepki arxeologiyalıq izertlewler keyinshelik keń túrde dawam ettirildi. XX ásir baslarında bolsa, arxeologiya iliminde sezilerli rawajlanıw júz berip, dúnya kóleminde arxeologiyalıq izertlewler keń túrde alıp barılıw jolǵa qoyıladı. Usı dáwirde Orta Aziyanıń barlıq aymaqlarında bolǵanı sıyaqlı Qaraqalpaqstan aymaǵında da arxeologiya ilimi qáliplese baslaydı hám áste-aqırın keń kólemdegi izertlewler ámelge asırıla baslaydı. XIX ásir aqırı hám XX ásir baslarında Qaraqalpaqstanda arxeologiya iliminiń qáliplesiwi hám rawajlanıwı nátiyjesinde dáslepki arxeologiyalıq izertlewler ámelge asırıladı. Bul izertlewler nátiyjesinde toplanǵan materiallar tiykarinda úlkemizde áyyemgi dáwirlerden sawda-satıq, ónermentshilik hám qala qurılısı mádeniyatınıń rawajlanǵanlıǵı dálillep berildi. Ulıwma úlkemizde arxeologiya iliminiń qáliplesiwi hám rawajlanıwı áyyemgi dáwir tariyxın úyreniwdegi kem sanlı jazba dereklerdiń ornın tolıqtırıwda úlken áhmiyetke iye boldı. XX ásir baslarında Orta Aziyadaǵi tariyxiy úlkelerden biri – Qaraqalpaqstanǵada arxeologiya ilimi kirip keledi. Áyne, usı dáwirden baslap úlkemizde arxeologiya ilimi qáliplesip, tariyxımızdıń jańa betlerin jaratıwǵa úlken imkaniyatlar beriwshi materialliq mádeniyat úlgileri ilimiy jaqtan keń túrde úyrenile basladı. Qaraqalpaqstan diyarında arxeologiya ilimi tosattan payda bolıp qalǵan emes. XIX ásir ortalarınan baslap shıǵıstanıwshı ilimpazlar tárepinen Orta Aziyanıń áyyemgi dáwir tariyxi boyınsha alıp barılǵan tariyxıy izertlewler nátiyjesinde biziń úlkemizdiń tariyxına bolǵan qızıǵıwshılıq ta artdı. Orta Aziyada jasaǵan áyyemgi xaliqlardiá tariyxı bir-birine tıǵız baylanıslı, sonlıqtan da Qaraqalpaqstan aymaǵında jasaǵan xalıqlar tariyxın úyreniw pútkil úlkemiz tariyxın úyreniwde áhmiyetke iye. Búgingi kúndegi Qaraqalpaqstan aymaǵındaǵı arxeologiyalıq estelikler boyınsha dáslepki dala izertlewleri XIX ásirdiń sońǵı shereginen baslanǵan. Xiywa xanlıǵı Rossiya imperiyası tárepinen basıp alınǵannan soń, Ámiwdáryanıń oń jaǵalıǵında jańa adminstrativlik birlik – Ámiwdárya bólimi dúziledi. Áyne usi dáwirden baslap arnawlı ilimiy-izertlew ekspediciyalarınıń aǵzaları, sonday-aq, úlkemizge túrli wazıypalar menen jiberilgen xizmetkerler (áskeriy, ilimiy xizmetkerler) tárepinen úlkemizdegi arxeologiyaliq estelikler haqqında maǵlıwmatlar toplanadı. A.L.Kun, A.V.Kaulbars, M.I.Ivanin, M.N.Bogdanov, A.I.Gerasimov, N.A.Dimo usınday izertlewshiler qatarına kiredi. Joqarıda ati keltirilgen izertlewshiler Tómengi Ámiwdárya boylarındaǵı tabiyiy sharayıt, fauna hám flora, klimatlıq ózgerisler, úlke irrigaciya sistemasi tariyxı hám onı qayta tiklew máseleleri boyınsha ilimiy-izertlew jumısların ótkergen. Usınday ilimiy-izertlewler barısında olar ózleri ushıratqan arxeologiyalıq estelikler, olar haqqındaǵı xalıq arasında saqlanıp qalǵan ápsanalar hám olardıń topografiyasına toqtalıp ótedi. Eń dáslep shıǵıstanıwshı alım A.L.Kun tárepinen Narinjan qala, Qızıl qala, Topıraq qala hám Kdır qala estelikleri atap ótilgen bolsa, Ámiwdárya deltasınıń tabiyiy sharayıtın úyreniw maqsetinde iri ekspediciya shólkemlestirgen A.V.Kaulbarstıń jazıp qaldırǵan maǵlıwmatlarıda úlken áhmiyetke iye. Rus alımı M.N.Bogdanov Tómengi Ámiwdárya faunası hám florasın úyreniw dawamında bir qatar arxeologiyalıq estelikler, áyyemgi qala hám qorǵanlar qarabaxanaları haqqında maǵlıwmatlar keltirip ótiw menen birge áyyemgi irrigaciya sistemasınıń izlerin anıqlawǵa erisedi. 1909-jılı A.I.Gerasimov jergilikli xalıq wákillerinen Úlken Gúldursin qala haqqında ápsananı jazıp aladı. 1912-jılda Qaraqalpaqstannıń qubla aymaqlarında topıraqtanıw boyınsha izertlew alıp barǵan N.A.Dimo Eres qala, Ayaz qala, Qızıl qala sıyaqlı esteliklerdi atap ótedi hám bunnan basqa da tariyxıy orınlar haqqında jazba maǵlıwmatlardı toplaydı. Joqarıda atap ótilgen izertlewshilerdiń jazıp qaldırǵan maǵlıwmatları jazba derekler, jergilikli xalıq wákillerinen esitken gúrrińler hám vizual gúzetiwler nátiyjesinde toplanǵan maǵlıwmatlar bolıp, olar úlkemizdegi tariyxıy esteliklerde arxeologiyalıq qazıw jumısların alıp barmaǵan. Úlkemiz tariyxıy esteliklerinde arxeologiyalıq qazıw jumısların alıp barıw bunnan keyingi ilimiy-izertlewler jumısları menen baylanıslı.
Orta Aziyanıń barlıq úlkeleri sıyaqlı Qaraqalpaqstanda da arxeologiya iliminiń qáliplesiwi hám rawajlanıwında bir qatar shıǵıstanıwshı hám arxeolog ilimpazlardıń xizmetleri úlken boldı. Qaraqalpaqstan aymaǵında dáslepki arxeologiyalıq izertlewlerdi alıp barǵan ilimpazlar etnograf A.L.Melkov hám ataqlı arxeolog alım A.Yu.Yakubovskiylar esaplanadı. 1928-1929-jıllarda bul alımlar tikkeley Qaraqalpaqstan aymaǵında ózleriniń dala arxeologiyalıq izertlewlerin alıp bardı. Etnograf ilimpaz A.Melkov 1928-jılda Qaraqalpaqstannıń arqa aymaǵında (házirgi Shimbay rayonı aymaǵında) jaylasqan Qusxana taw átirapındaǵı ossuariyalıq qábirstanda hám orta ásirlerdegi Kerder mádeniyatına tiyisli Kúyik qala esteliginde dáslepki arxeologiyalıq qazıw jumısların alıp bardı. Arxeolog A.Yu.Yakubovskiy tárepinen 1928-1929-jıllarda dawamında Qubla Aral boylarındaǵı iri sawda hám ónermentshilik oraylarınıń biri esaplanǵan Mizdaxkan kompleksinde (házirgi Xojeli rayonı aymaǵında) arxeologiyalıq qazıw jumısların ótkerildi. Arxeolog alım tárepinen izertlew jumıslari esteliktiń batıs tóbeshiginde – Gáwir qala qarabaxanalarınıń (Mizdaxkan arxeologiyalıq kompleksi eki tóbeshikten, batıs – Gáwir qala hám shıǵıs – Nazlımxan Sulıw tóbeshiklerinen ibarat) tiykarınan orta ásirlerge tiyisli bolǵan mádeniy qatlamlarında, sonday-aq, shıǵıs – Nazlımxan Suliw tóbeleliginde jaylasqan orta ásirlerge tiyisli arxitekturalıq esteliklerde alip barıldı. 1931-jili Qaraqalpaqstanda kompleksli ilim-izertlew institutı ashılıp, onıń tariyx bóliminiń xizmetkeri A.A.Gnedenko, 1932-1934-jıllari Qaraqalpaqstan Respublikası Úlketanıw muzeyi xizmetkerleri Torchenskiy, Brodskiy, Gippiuslar menen birlikte Eres qala, Duman qala, Ayaz qala, Topıraq qala, Úlken Gúldursin qala dógereginen hár túrli arxeologiyalıq materiallar hám teńgeler jıynaydı. Ulıwma aytqanda, Qaraqalpaqstan aymaǵında alıp barılǵan dáslepki arxeologiyalıq izertlewler kólemi kún ótken sayın keńeyip, tariyxıy tiykarı mıń jillarǵa barıp jetiwshi biybaha arxeologiyalıq esteliklerimizdi úyreniw arqalı xalqımızdıń bay tariyxiy miyrası qayta tiklendi. Shıǵıstıń eń áyyemgi civilizaciya orayları qatarında Qaraqalpaqstan aymaǵında da bunnan bir neshe mıń jıllar burın ózine tán civilizaciyanıń qálipleskenligin anıqlawda hám pútkil jáhanǵa tanıtıwda, úlkemizde arxeologiya iliminiń qáliplesiwi hám arxeologiyalıq izertlewlerdiń júrgiziliwi úlken áhmiyetke iye boldı.