|
3-mavzu:
Uyg‘onish davri Markaziy Osiyo xalqlari hamda Amir Temur va temuriylar davri madaniyati.
. IX-XII asrlarda Markaziy Osiyo xalqlari hayotida Uyg‘onish davri.
Uyg‘onish davri Markaziy Osiyo xalqlari hamda Amir Temur va temuriylar davri madaniyati.
Uyg‘onish davri madaniyatining buyuk namoyondalari o‘z ijod, izlanishlarida bevosita qadimgi madaniyat merosga tayandilar. Avvalgi ma’ruzalarda Markaziy Osiyo xalqlarining qadimgi yunonlar, rimliklar, mesopotamiyaliklar, hindistonliklar va xitoyliklarning madaniyat bilan yaqindan tanish bo‘lganligi, bu tillarni yaxshi bilganliklarini qayd etgan edik. Yurtni xarobaga aylantirgan, madaniy yodgorliklarni xonavayron qilgan, ilm ahllarini quvg‘in etgan (Ibn Qutayba) arab bosqiniga qaramay, qadimgi boy madaniyat izsiz yo‘qolmadi. Islom butun madaniyatga, tilga, udum-an’analarga ma’lum darajada o‘z ta’sirini o‘tkazgan bo‘lsada, uning mohiyati o‘zgarmadi. Bu xalqimizga xos ezgulik, mehr-shafqat, insonparvarlik, hayr-muruvvat, oqko‘ngillik, bag‘rikenglik, ilmga tashnalik, o‘zga xalqlarga ishonch ehtirom fazilatlaridir. Yunon, Hind, Xitoy madaniyatini juda yaxshi bilgan Markaziy Osiyoning ilm ahligina o‘zga xalqlarni boshqalar madaniyati bilan yaqindan tanishtirishi mumkin edi. Shuning uchun ham mashhur matematik al-Xorazmiy hindlarning hisob tizimini, Farobiy Yunonistonlik Arastuning falsafiy ta’limotini, Ibn Sino Gippokrat tibbiyotin yangi davrda yangi bosqichga ko‘tardi, imom al-Buxoriy islomiy ta’limotni asoslab, hadislar ilmida Muhammad Payg‘amdardan keyingi ikkinchi shaxsga aylandi.
Uyg‘onish atamasi (italyancha-Renessans –Uyg‘onish)ni dastavval italyan gumanistlari ishlatganlar. Jumladan, italiyalik yozuvchi J.Bakachcho bu atamani Djotto ijodiga qarata, «u antik san’atni uyg‘otdi» deb birinchi bor qo‘llagan edi. Renessans butun bir davrni anglatuvchi tushuncha sifatida san’atshunos J.Vazari (1511-1574 y.) ning «Mashhur san’atkorlar hayotidan lavhalar» kitobida (1550) tilga olingan. Bu tushuncha dastlab antik madaniyat an’analarini Italiyada «ming yillik yovvoyilikdan so‘ng» tiklanishini anglatib, keyinchalik ilmiy tadqiqotlarda keng ishlatila boshlandi. Masalaga qiziqish ortib, ilmiy izlanishlar ko‘paya borgani sayin Uyg‘onish tushunchasi, bu davr madaniyatining xronologik va geografik chegaralari, uni davrlashtirish xususida turlicha fikrlar bildirila boshlandi. Y.Xeyzing o‘zining «O‘rta asrchilikning kuz fasli» asarida Uyg‘onish davrini o‘rta asr madaniyatining intihosi deb hisoblasa, boshqa olimlar Uyg‘onish davri yangi davr madaniyatining boshlanishi deydilar. Ko‘pchilik olimlar Yevropa Uyg‘onish davrini klassik tarzda davrlashtirish XIV-XVI asrlarga xos deb bilsalar, boshqalar Uyg‘onish madaniyatini bir muncha ilgariroq XII asr – Karolinglar Renessansidan boshlashib, Ispaniya, Italiya shimolidagi mamlakatlar Uyg‘onishi (Shimoliy Uyg‘onish)ni XVII asr bilan yakunlaydilar.
1950 yillarning o‘rtalaridan e’tiboran Sharq Uyg‘onish davri masalasida jiddiy bahs-munozara ketdi. Xitoy madaniyati tarixi tahlilida akademik N.Konrad Uyg‘onish davrini qadimgi, o‘rta asrlar singari insoniyat sivilizatsiyasinng barcha mintaqalariga xos umumbashariy hodisa deb qaraydi. Umumbashariy jarayon hisoblangan Uyg‘onish Sharqda (Xitoy) VI-VIII asrlarda boshlanib, G‘arb sari siljigan va XIV asrda Yevropa hodisasiga aylangan. Uyg‘onishning bunday talqiniga qarshi bu hodisa mintaqaviy u umumbashariy fenomen bo‘lishi mumkin emas, deb hisoblovchilar ham bor. Uyg‘onish davri Xitoyda (Konrad), Quriyada (Ten), Eron-Tojikistonda (Braginskiy, Nikitin), Hindistonda (Selishev), Turkiyada (Mellov), Armanistonda (Chaloyan), Ozarboyjonda (Gajiev), Gruziyada (Nusubidze, Natadze) turli davrlarda kechganligi haqida ayrim ma’lumotlar keltiriladi. Ayni choqda, bunday qarashlar tarafdorlarini Yevropa Uyg‘onish davrini mutlaqo betakror hodisa deb qarovchi mualliflar (A.Losev, M.Petrov) jiddiy tanqid qiladilar.
Texnika yuksak taraqqiy etgan hozirgi zamonda g‘ayrimilliy g‘oyalarni ilgari surish va targ‘ib etishni qanday izohlash mumkin? Bunga Rossiya Fanlar akademiyasi azosi, topolog olim A.Fomenkoning «Yangi xronologiya» konsepsiyasi misol bo‘la oladi. U antik davrning buyuk astronomi Klavdiy Ptolomeyning «Almagest» asaridagi ayrim noaniqliklarga tayanib, aql bovar qilmaydigan xulosalarga keladi. A.Fomenkoning xulosalari ilmiy jihatdan allaqachon asoslab berilgan tarixiy voqea-hodisalarning tadrijiy taraqqiyoti hamda necha asrlik astronomik kuzatuvchilar natijalarini soxtalashtirish asosiga qurilgan Jumladan, uning takidlashicha, insoniyatning haqiqiy tarixi XI-XII asrlarda boshlangan, antik davr voqea-hodisalari esa o‘rta asrlar tarixining xayoliy aksi emish! A.Fomenka ana shunday g‘ayrimilliy qarashlar negizida voqea-hodisalarning ro‘y bergan vaqti, tarixiy shaxslarning yashagan davrini o‘z xohishiga qarab o‘zgartiradi. Masalan, uning fikricha, Iso payg‘ambar 1054 yilda tavallud topgan va u aslida Rim papasi Gildebrand (Grigoriy Yettinchi) bilan bir odam, qadimiy Bobil esa Italiya hududida joylashgan. Olimning xayoloti mahsuli sifatida bir qarashda beozor ko‘ringan bu konsepsiya mohiyatan g‘ayrimilliy va g‘ayriinsoniydir. Chunki u insoniyatning necha ming yillik tarixi, din, madaniyat, fan asoslariga zarba berib, haqiqiy tarixiy jarayonlarni xayoliy uydurmalarga aylantirdi. Agar fandagi bu «kashfiyot»ni etirof etadigan bo‘lsak, dunyoda Rossiyadan qadimiyroq davlat yo‘q hamda shumer, bobil, hind, xitoy,yunon, eron va turon tamaddunlari yaratgan buyuk madaniyat xayolot mahsuli deya tan olishga majbur bo‘lamiz. Afsuski, ana shunday «g‘oya»lar va «konsepsiya»larni targ‘ib etuvchi asarlar oddiy yoki biron bir yashirin bosmaxonada emas, nufuzli talim dargohlaridan biri-Moskava Davlat universitetida chop etilmoqda. Yanada ajablanarlisi shuki, bu hol Amerika va G‘arb ilmiy jamoatchiligini taajjublantirgan bo‘lsa, MDH hududidagi ilm ahli, jumladan, bizning olimlarimiz ham bu xususda o‘z fikr-mulohazalarini bildirishga shoshilmayaptilar.
Ma’lumki, g‘ayriilmiy va g‘ayriinsoniy faoliyatlar insonni o‘zligidan, tafakkuridan ayirish, har qanday buyruqni so‘zsiz bajaradigan manqurtga aylantirishga qaratilgan g‘oyalar singdirishga mo‘ljallangan mazmun-mohiyatga egadir. Bu haqda fransuz adibi, Nobel mukofoti sovrindori Alber Kamyu shunday degan edi: «San’atda bir tomoni tubsiz jarlik, ikkinchi tomoni tik qoyalardan iborat bo‘lgan torgina so‘qmoqdan odimlasa, fanda bu holat kaltabinlik va aqidaparastlik orasidagi yo‘l sifatida namoyon bo‘ladi. Kaltabin o‘z qarashlarini inkor etuvchi dalil –isbotlarga bepisandlik va uydirma asosiga qurilgan g‘oyalarni ilgari suradi. Aqidaparast esa bugungi tushuncha va tasavvurlarni bo‘rttirib, buzib ko‘rsatishga intiladi. Ulardan qay biri xavfliroq-aytish qiyin».
Do'stlaringiz bilan baham: |
