1
MADANIYATSHUNOSLIK
FANIDAN
MA’RUZALAR MATNI
Tuzuvchi: t.f.n. A.G‘afurov
Buxoro - 2014
2
«Madaniyatshunoslik fanining predmeti va vazifalari.
«Madaniyat» tushunchasi talqini»
Reja:
1.Madaniyatshunoslik fani predmeti, uni o‘rganishning metodologik
asoslari.
2.Madaniyatning tarkibiy kismlari va vazifalari. Madaniyat va
sivilizatsiya.
3.Madaniyatshunoslikda kadriyatlar kategoriyasi. Milliy va umuminsoniy
kadriyatlar.
4.O‘zbekistonning milliy tiklanish jarayonida madaniyatshunoslikning
dolzarbligi.
1. Madaniyatshunoslik fani predmeti, uni o‘rganishning metodologik asoslari.
Madaniyatshunoslik eng yosh fan xisoblanadi. U asosan XX asr ikkinchi
yarmida Mustakil fan sifatida shakllandi va Garb mamlakatlari Oliy o‘kuv
yurtlarida
o‘kitila
boshlandi.
Sobik
Sovet
Ittifoki
davrida
madaniyatshunoslikka soxta fan deb karaldi, unga etarli e’tibor berilmadi,
ta’lim muassasalarida o‘kitilmadi. O‘zbekiston o‘zining davlat Mustakilligini
ko‘lga kiritgandan keyin madaniyatshunoslik fanini respublika Oliy o‘kuv
yurtlarida aloxida fan sifatida o‘kitish yo‘lga ko‘yildi.
Xo‘sh, madaniyatshunoslik kanday fan?
Madaniyatshunoslik madaniyat to‘grisidagi fan bo‘lib, madaniyat tarixi va
madaniyat nazariyasidan iborat. Madaniyatshunoslik fani insoniyatga xos
madaniy jarayonni, uning mazmun-moxiyati va axamiyatini taxlil kiladigan,
madaniyat tarakkiyotining umumiy konunlarini o‘rganadigan gumanitar fandir.
Madaniyatshunoslik fani, birinchidan, ibtidoiy turmush tarzidan to xozirgi
kungacha bo‘lgan davrdagi madaniy jarayonni butunligicha, yaxlit idrok
etishga, madaniyat tarakkiyoti xakida barcha fanlar tomonidan to‘plangan
bilim va tushunchalarni integratsiyalashga ko‘maklashuvchi fandir.
Ikkinchidan, madaniyatshunoslik madaniyatni murakkab va dinamik xodisa,
o‘ziga xos fenomen, sistema sifatida o‘rganuvchi fandir. Uchinchidan,
insoniyat tarakkiyotining barcha boskichlariga xos madaniy jarayonni, insonlar
tomonidan yaratilgan moddiy va ma’naviy-madaniy yutuklarni takkoslash,
solishtirish orkali eng umumiy madaniyatshunoslik konunlarini aniklovchi
fandir.
Madaniyatshunoslik fani boshka gumanitar fanlar bilan bevosita boglik
xolda o‘rganiladi.
Madaniyatshunoslik gumanitar fan sifatida falsafa fani bilan yakin
alokadordir. Falsafa fanining asosiy masalasi rux yoki materiya birlamchimi
degan masala emas, balki insoniyat xayotining ma’no-mazmuni masalasidir.
Aynan bu masala bilan madaniyatshunoslik fani xam shugullanadi. Falsafa fani
olamda insonning o‘rni, jamiyat tarakkiyoti xakida muloxaza yuritadi, jamiyat
3
tarakkiyotining umumiy konunlarini tadkik kiladi. Bu masalalarni tadkik kilish
u yoki bu darajada madaniyatshunoslikka xam xosdir. Falsafa fanining vujudga
kelishi va rivojlanishining o‘zi madaniyat tarakkiyotining maxsulidir.
Madaniyatshunoslik sotsiologiya fani bilan xam yakin alokadordir. Negaki,
sotsiologiyaning jamiyat ijtimoiy-siyosiy xayoti, jamiyatda kishilarning
mavkei xakida to‘plagan ma’lumotlaridan madaniyatshunoslik fanida
foydalaniladi. Umumnazariy xulosalar chikarishda sotsiologik materiallar dalil
sifatida xizmat kiladi.
Madaniyatshunoslik fani Politologiya (siyosatshunoslik) fanining davlat
kurilishi va tuzilishi, siyosiy rejimning turlari va xususiyatlari, jamiyatni
siyosiy boshkarish usullari xakidagi ma’lumotlariga asoslanadi, ularga tayanib
umumiy nazariy xulosalar chikaradi.
Madaniyatshunoslik fani insonning ichki dunyosi xakida fikr yuritishda
psixologiya fani yutuklaridan, jamiyat tarakkiyotining turli boskichlaridagi
turmush tarzi, urf-odatlarni, milliy madaniy mentalitetlarni tasvirlashda
etnografiya fani ma’lumotlariga asoslanadi.
Madaniyatshunoslik
fani
tarix
fani
bilan
bevosita
boglikdir.
Madaniyatshunos jaxon xalklari tarixini yaxshi bilmogi zarur. Busiz insoniyat
tarakkiyotining turli boskichlarida shakllangan tarixiy madaniyat turlarini,
ularning xususiyatlarini, u yoki bu davrga xos madaniy mentalitetni tasvirlay
olmaydi. Insoniyatning shakllanishi va tarakkiyoti xakidagi tarixiy faktlar,
vokea-xodisalarni bilish madaniyatning kelib chikishi va rivojlanishi jarayoni
to‘grisida nazariy xulosalar kilishga, madaniy tarakkiyotga xos konunlar
chikarishga ko‘maklashadi. SHu nuktai nazardan karaganda madaniyat tarixi
madaniyatshunoslik
fanining
tarkibiy
kismidir.
SHuningdek,
madaniyatshunoslik fani boshka ijtimoiy-gumanitar fanlar bilan xam yakindan
alokadadir.
Madaniyatshunoslik fani boshka gumanitar fanlardan o‘ziga xos
xususiyatlari bilan fark kiladi. Madaniyatshunoslik fani ko‘p asrlik madaniyat
tarixini aslida kanday bo‘lsa shunday tasvirlaydi, madaniyatning moxiyati,
xususiyatlari, tarkibiy tuzilishi, tadrijiy tarakkiyoti, muammolari, insoniyat
xayotidagi roli to‘grisida yaxlit tasavvur beradi. Aynan shu fan barcha
darajalardagi va turli mintakalar madaniyatiga, uning aloxida shaxslardan to
butun insoniyatgacha bo‘lgan turli xil ob’ektlariga tadbikan ko‘llash mumkin
bo‘lgan
eng
umumiy
madaniyatshunoslik
konuniyatlarini
aniklash
imkoniyatiga ega.
Xulosa kilib aytganda, madaniyatshunoslik fanining predmeti, uning
tadkikot ob’ekti insoniyatning asrlar davomidagi madaniy faoliyati, madaniy
tarakkiyot yutuklari, ularning ma’no-mazmunini o‘rganishdan iboratdir.
Madaniyatshunoslik fani tadkikot olib borishda bir kator metodologik
tamoyillarga tayanadi. Dialektik metod madaniyatshunoslikning muxim metodi
bo‘lib, insoniyatning madaniy xayotini, ming yillar davomida insonlar
yaratgan moddiy va ma’naviy yutuklarni yaxlit, umumiy va o‘zaro boglik
xolda o‘rganishga imkon beradi. Dialektik metod biron-bir mamlakat yoki
mintakada kechgan madaniy jarayonni, jumladan O‘zbekiston xalkining asrlar
4
davomida shakllangan madaniyatini jaxon xalklari madaniyati rivoji bilan
uzviy boglik xolda o‘rganish, tadkik kilishga ko‘maklashadi va madaniy
tarakkiyotga xos umumiy madaniyatshunoslik konuniyatlarini ochishga imkon
beradi.
Madaniyatshunoslik fani ob’ektni o‘rganishda ilmiy bilishning sistemali
yondashuv metodiga tayanadi. Sistemali yondashuv bo‘laklarni butun orkali,
butunni uning bo‘laklari orkali taxlil etish, o‘rganishni takoza etadi. Bu metod
madaniyat tarkibiga kiruvchi til, din, xukuk, axlok-odob, ta’lim-tarbiya,
adabiyot, san’at va xokazo bo‘laklar orkali butun jamiyat tarakkiyoti to‘grisida
umumlashtirilgan xulosalar chikarishga, jamiyat tarakkiyoti orkali esa
madaniyat tarkibiga kiruvchi bo‘laklarni taxlil kilishga imkon beradi.
Madaniyatshunoslik fani o‘z tadkikotlarida tarixiylik metodiga asoslanadi.
Tarixiylik metodi madaniyatga davriy nuktai nazardan o‘zgarib, yangilanib,
rivojlanib, boyib boruvchi jarayon sifatida karaydi. Tarixiylik metodi xar bir
xalk madaniyatini, xar bir davr madaniyatini o‘z davri nuktai nazardan
baxolashni, xozirgi madaniy xayotni va erishilgan yutuklarni o‘tgan zamon
madaniyatiga takkoslab tasavvur kilish, tasvirlashni talab kiladi.
Madaniyatshunoslik fanida vorisiylik muxim tamoyil xisoblanadi.
Vorisiylik negizida xayotiylik yotadi. Kishilar o‘zidan oldingi avlodlar
yaratgan madaniy boyliklarga tayanib yashaydilar, ularga tayanib yangiliklarni
yaratadilar. Agar vorisiylik negizida xayotiylik bo‘lmaganida edi, "biz uchun
o‘tmish sovuk, befoyda, o‘lik va kizikarsiz bo‘lib kolaverardi", deb takidlaydi
J.Neru. SHarkshunos olim Maks Myuller Xind sivilizatsiyasi xakida fikr
yuritar ekan "eng zamonaviy va eng kadimiy Xind sivilizatsiyasi o‘rtasida
uzluksiz vorisiylik mavjud", deb yozadi. Vorisiylik barcha xalklar madaniyati
tarakkiyotiga xos uzluksiz jarayondir.
Madaniyat bir tekisda rivojlanuvchi jarayon emas. Ijtimoiy-siyosiy, iktisodiy
munosabatlar ta’sirida madaniyat tarakkiyotida inkirozli yoki sakrash xolatlari
xam yuz berib turadi. Bunday xolatlarni taxlil kilishda iktisodiy, sotsiologik,
statistik va bilishning boshka ilmiy metodlardan xam foydalaniladi.
Madaniyatshunoslik fani o‘z predmetini o‘rganishda tadkikotchidan o‘z idroki,
ichki sezgilari bilan xis kilish orkali xakikatni anglashni xam talab kiladi. Bu
tamoyil turli xil madaniyat soxalariga chukurrok kirishga, dalilu-ashyolar
yordamida isbotlarsiz bevosita ichki sezgilar, mushoxada orkali xakikatni
bilish imkoniyatini beradi. SHuningdek, madaniyatshunoslikda madaniyatning
moddiy va ma’naviy unsurlarini talkin kilish, turli davrlarga xos yozuv
matnlarini SHarklash, izoxlab berish, tushuntirish (Germenevtika) usulidan
xam foydalanadi.
Xullas, madaniyatshunoslik boshka fanlar singari ilmiylik, xolislik,
xakkoniylik talablariga javob beruvchi bilishning anik metodlariga tayangan
xolda tadkikot yuritadi.
Madaniyatshunoslik fanini o‘rganishning zaruriyati shundaki, insoniyat
jamiyat tarakkiyotiga fakat siyosiy, iktisodiy, texnikaviy, xukukiy tadbirlar
bilan erishib bo‘lmaydi, shular bilan bir katorda jamiyat ma’naviy-madaniy
5
xayotini xam yuksaltirishga erishmogi zarur bo‘ladi. "Ma’naviyat yo‘k joyda, -
degan edi Prezident Islom Karimov, - xech kachon baxt-saodat bo‘lmaydi".
2. Madaniyatning tarkibiy kismlari va vazifalari. Madaniyat va sivilizatsiya.
Madaniyatshunoslik fanini o‘rganishda madaniyat so‘zining ma’no-mazmunini
bilish, idrok kila olish muxim o‘ringa ega. Madaniyat so‘zi Madina shaxri
nomi bilan boglik xolda kelib chikkan. Madina – to‘lik arabcha nomi Madinat-
Rasulillox, ya’ni payxambar shaxri xisoblanib, obodonchiligi, ko‘rkamligi
bilan Arabistondagi axoli yashaydigan boshka manzilgoxlardan ajralib turar
edi. SHuningdek, Madina Makkadan keyin musulmonlar ibodat kiladigan eng
yirik shaxardir. SHu tarika madaniyat so‘zi bizning o‘lkamizga Madina shaxri
nomi bilan, islom dini bilan boglik tarzda kirib kelgan.
Fanda, odamlar o‘rtasidagi mulokatda madaniyat so‘zi bilan bir katorda kultura
so‘zi xam ishlatiladi. Kultura so‘zi lotincha "culture" so‘zidan olingan bo‘lib,
"ishlov berish", "ekib o‘stirish" ma’nosini bildiradi. Rus faylasuflari
N.Berdyaev va V.Rozinovlar "kultura" so‘zining "kult" ya’ni diniy ibodat,
siginish so‘zidan kelib chikkanligini kayd etganlar.
Xozirgi paytda insoniyat faoliyatining ko‘pgina soxalarida madaniyat yoki
kultura so‘zi ko‘llaniladi. Kadimgi Rimda madaniyat deganda shaxsning
tarbiyalanganlik, ma’rifatlilik darajasi tushunilgan. Keyinrok madaniyat
deganda shaxsning kadr-kimmati, takomilligi tushunilgan. Nemis faylasufi
F.SHiller kishilardagi insoniylik fazilatlarini, uning ichki dunyosi, ma’naviylik
darajasini madaniyat deb tushuntirgan. Amerikalik madaniyatshunos olim
Eduard Teylor (1832-1917) madaniyat atamasini ilm-fanga kiritdi. Teylor
o‘zining "Pervobыtnaya kultura" (1871) asarida: "madaniyat keng ma’noda
kishining jamiyat a’zosi sifatida o‘zlashtirgan bilimi, e’tikodi, san’ati, axlok-
odobi, konun-koidalari va boshka bir kator kobiliyatlari va odatlari
yigindisidan tashkil topadi", deb ta’kidlaydi.
Faylasuf va madaniyatshunos V.M.Rozin iborasi bilan aytganda "Kancha yirik
madaniyatshunos bo‘lsa shuncha nazariyalar, tushunchalar mavjud" (V.M.
Rozin. Kulturologiya. Uchebnik. – M., 1998, 49-bet). Darxakikat, E.Teylor
zamonida madaniyatning 7 ta ta’rifi bo‘lgan bo‘lsa, 1950 yillarda uning soni
150 taga, xozirgi kunda esa madaniyatga berilgan tushunchalar soni 400 taga
etadi. Bu ta’riflar umumlashtirilsa madaniyat so‘zining ma’no-mazmunini
kuyidagicha tushunish mumkin:
1.
Madaniyat–uzok tarixiy tarakkiyot jarayonida insoniyat tomonidan
yaratilgan moddiy va ma’naviy boyliklar, asori-atikalar yigindisi.
2.
Madaniyat – u yoki bu jamiyatga xos falsafiy xarashlar, ilm, fan,
maorif, san’at, axlok, din, xukuk, siyosat, maishiy xizmat ko‘rsatish
darajasini aks ettiruvchi omillar, ijtimoiy tarakkiyot darajasi.
3.
Madaniyat – insonlar xayotida, jamiyat rivojida shakllangan milliy,
umuminsoniy kadriyatlar majmui.
4.
Madaniyat - xar bir kishining tarbiyalanganligi, insoniylik fazilatlari
va ijodiy faoliyatining ifodasidir.
6
Madaniyatni ko‘llanilishiga karab shaxsiy, oilaviy, kasbiy, tabakaviy, milliy
madaniyat, jamiyat madaniyati, umuminsoniy madaniyat kabi shakllarga bo‘lib
o‘rganish xam mumkin. Kundalik xayotda "muomala madaniyati", "mexnat
madaniyati", "nutk madaniyati", "ishlab chikarish madaniyati", "xizmat
ko‘rsatish madaniyati", "dam olish madaniyati", "xukukiy madaniyat" kabi
tushunchalar xam ko‘llaniladi.
Madaniyat inson xayotida muxim vazifalarni bajaradi. Ular orasida
kuyidagilarni aloxida ta’kidlab ko‘rsatish mumkin.
Madaniyat, avvalo, ijtimoiy vazifalarni, ya’ni shaxsni, odamni inson kilib
shakllantirish va tarbiyalash vazifasini bajaradi. Madaniyat xar bir shaxsning
insoniyat yaratgan bilimlarni, ma’naviy kadriyatlarni, tartib-koidalarni
o‘zlashtirib olish, tarbiyalash, jamiyatning to‘la xukukli a’zosi sifatida faoliyat
yuritish kobiliyatini shakllantirish vazifasini bajaradi. Insonning tabiat
xukmronligidan ajralib chikishi madaniyatga xos ayrim elementlarning
shakllanishi bilan birga sodir bo‘ladi. Aynan madaniyat orkali xar bir shaxs
jamiyatda to‘plangan tajribalarni, an’analar va urf-odatlarni turmush tarzini
o‘zlashtiradi, ular keyingi avlodlarga etkaziladi.
Madaniyat axborotlarni o‘zlashtirish, bilish, tushunish vazifasini bajaradi.
Madaniyat inson uchun dunyoni bilish, dunyo to‘grisida turli ma’lumotlar,
axborotlar olish, ularni avloddan avlodga o‘tib borishini ta’minlaydi.
Madaniyat tartibga soluvchi vazifani xam bajaradi, ya’ni kishilar o‘rtasidagi
o‘zaro munosabatlarni belgilangan tartib-koidalar, axlokiy-xukukiy normalar
asosida tartibga solishga xizmat kiladi.
Madaniyat kishilar o‘rtasida o‘zaro fikr almashuv bilan boglik bo‘lgan, aloka
uchun xizmat kiladigan vazifani bajaradi. Bu borada til asosiy vosita rolini
o‘ynaydi. Gap shundaki, madaniyatning bir kator soxalari – fan, san’at, texnika
va boshkalarning o‘ziga xos tili bo‘lib, ularni bilmasdan turib madaniyatni
to‘laligicha bilib bo‘lmaydi.
Madaniyat aksiologik vazifani xam bajaradi, ya’ni kishilar tomonidan moddiy,
ma’naviy, estetik, axlokiy kadriyatlarni egallashga, yomondan yaxshini,
be’mani, xunuk narsalardan go‘zallikni ajrata bilishga ko‘maklashadi.
Madaniyat ijodkorlikni rivojlantirish vazifasini xam bajaradi. Insonni mavjud
madaniyatga tankidiy-ijodiy karash, islox kilish, takomillashtirish, yangi
bilimlar, koidalar, kadriyatlar, tartib-koidalar yaratishga undaydi.
Madaniyat kishilardagi jismoniy va ruxiy tolikishni kaydash, xordik chikarish,
tiklanish, kayfiyatini ko‘tarish yo‘lidagi tadbirlar, o‘yinlar tashkil etuvchi
vazifalarni xam bajaradi.
Madaniyat doimo tarakkiy etuvchi ko‘p kirrali jarayon, uning tarkibiga
kiruvchi elementlari o‘zgarib turadi. SHu jixatdan tadkikotchilar madaniyatni
o‘ziga xos belgilari, sifatiga karab bir necha turlarga bo‘ladilar. Madaniyatga
sivilizatsion nuktai nazardan yondashuvchi mutaxassislar insoniyat bir necha
sivilizatsiyalarni bosib o‘tganligini ta’kidlaydilar.
Madaniyatni tili, dini, an’analari, kadriyatlari, iktisodiyoti yakinligini inobatga
olib milliy, mintakaviy, davriy jixatdan bir necha turlarga bo‘lish keng
tarkalgan. Milliy madaniyatda til asosiy vosita sifatida olinsa, mintakaviy
7
madaniyatda diniy, axlokiy, badiiy, moddiy, geografik yakinlik, umumiylik
nazarda tutiladi. Madaniyatni irkiy omilni nazarda tutgan xolda bo‘lish
xolatlari xam uchraydi. Fransuz faylasufi J.Gobino jamiyat, madaniyat, din, til
to‘laligicha irkiy jixatlar bilan boglik, madaniyat mavjud tabiiy sharoit bilan
boglik deb tushuntiradi va Evropa madaniyatini negroid madaniyatdan eng
yukori, ustun darajada deb xisoblaydi.
XX asrning ikkinchi yarmida ayrim mutaxassislar jamiyat va madaniyat
soxasida yuz bergan o‘zgarishlarni tushuntirish uchun kontkultura, subkultura
tushunchalarini
ko‘llay
boshladilar.
Kontkultura
deganda
xukmron
madaniyatga xarshi nazariyalar, kadriyatlar, falsafiy, badiiy karashlar, ideallar
tushuniladi. Subkultura deganda jamiyatdagi turli sinflar, tabakalar, guruxlarga
xos madaniy jixatlar xisobga olinadi. SHuningdek kashshoklar, kambagallar,
o‘rta tabakalar, yukori tabakalar, jamiyatdagi elita katlamlari madaniyati degan
tushunchalar xam ishlatiladi. Masalan, ayrim tadkikotchilar kambagal
tabakalar madaniyati shaxsiy gigienadan tortib bilim darajasigacha bo‘lgan
soxalarda past saviyada namoyon bo‘ladi, deb tushuntiradilar. Jamiyatni
umumiy madaniyat asosida birlashtirishga intiluvchi ommaviy madaniyat
mavjudligi xakida fikr bildiruvchilar xam bor.
YOshlar orasida modaga berilgan xotin-kizlar, ayrim muzikaga ("pop", "rok")
berilgan yoki aloxida jargon bilan gaplashishni xush ko‘radigan subkulturalar
xakida xam fikrlar mavjud. SHaxar madaniyati, kishlok madaniyati, kasb
madaniyati, ular o‘rtasidagi farklar xakida xam gapiriladi. Bularning xammasi
madaniyatning murakkab tarkibiy tizimdan iborat ekanligini ko‘rsatadi.
Madaniyatshunoslik fanida shaxs kamolati muxim masaladir. SHaxsning
barkamol inson bo‘lib etishishida tarixiy, ijtimoiy-madaniy muxitning ta’siri
katta. Inson ma’lum ijtimoiy-madaniy muxitda dunyoga keladi, go‘daklik
chogidayok shaxs ijtimoiy-madaniy muxitni tayyor xolda topadi. Mavjud
ijtimoiy-madaniy muxit ta’sirida shaxs ijtimoiy shaxsga aylanadi. SHaxsning
ijtimoiylashuvi madaniy-ijtimoiy muxit yaratgan va rioya kilinadigan
kadriyatlarni, urf-odatlarni, axlok-odobni, moddiy va ma’naviy boyliklarni,
goyaviy andozalarni o‘zlashtirish, kabul kilish orkali sodir bo‘ladi, shaxs inson
sifatida shakllanadi. SHu bilan birga shaxsda o‘tkinchi extiyojlarni – yurist,
iktisodchi, injener, vrach, pedagog, san’atkor bo‘lish, boy bo‘lish, amaldor
bo‘lish, shon-shuxrat kozonish, turli unvonlar olish va boshka extiyojlarni
kondirish kabi istaklar xam paydo bo‘ladi. Buning uchun ta’lim muassasalarida
kunt bilan o‘kib, dunyo va jamiyat, ularning tarakkiyot konunlari to‘grisidagi
umumiy bilimlarni egallash, maxsus kasbiy fanlarni o‘rganish, izlanish,
xayotiy tajriba orttirish, intellektual saloxiyatga ega bo‘lish zarur bo‘ladi.
Madaniyat kishining nafakat ijtimoiylashuvini, shuningdek jamiyat bilan
integratsiyalashuvini
ta’minlaydi.
Madaniyat
insonga
barkamollikka
erishishga, ijodiy kuchlarini namoyon etishga ko‘maklashadi. SHaxsning
madaniy darajasini baxolashda uning axli, tafakkuri, ongi, axloki, xulk-atvori
xam muxim o‘rin tutadi. Madaniyat insonning yashirin, betakror individual
xususiyatlari, kobiliyatlarini ro‘yobga chixarish, o‘stirish va rivojlantirishga
yordam beradi.
8
SHaxsni barkamol kilib etishtirishda jamiyat madaniyatining bir kator tizimlari
aloxida axamiyatga ega. Masalan:
Do'stlaringiz bilan baham: |