Madaniyatni yakson qilgan “Madaniy inqilob”. Mao Szedun aslida nimani ko‘zlagan edi?

---

 8 Avg, 17:08
188
0
Manba: Daryo.uz
Madaniyatni yakson qilgan “Madaniy inqilob”. Mao Szedun aslida nimani ko‘zlagan edi?
Buyuk proletar madaniy inqilobi – shaxsan Xitoy inqilobchisi, davlat va siyosiy arbob, Xitoy Xalq Respublikasi raisi 
Mao Szedun
tomonidan amalga oshirilgan siyosiy va ma
!
uraviy kampaniyadir. Ushbu ma
!
uraviy yurish XXR hududida sodir bo‘lishi mumkin bo‘lgan
“kapitalizmni tiklash” va “ichki va tashqi 
revizionizm
ga qarshi kurash” bir dekada, aniqrog‘i 1966-yildan boshlab 1976-yilgacha davom
etadi.
Xitoy Kommunistik pa
"
iyasida (XKP) “Ka
#
a sakrash” harakatidan so‘ng yuzaga kelgan bo‘linish madaniy inqilob sababi bo‘ldi. Ushbu
amalga oshirilgan siyosiy-ma
!
uraviy yurishni uch bosqichga ajratib olish mumkin: birinchi bosqich – kommunist yoshlarning faolligi,
ikkinchi bosqich – 7-may kadrlar maktabi va oxirgi uchinchi bosqich – pragmatik choralar va siyosiy kurash. “Daryo” Xitoy xalqining
madaniy merosi namunalari yo‘q bo‘lishiga olib kelgan inqilob haqida hikoya qiladi.
Mao Szedun.
Foto: Google Photos
Pa
"
iyada yakka hokimlik uchun kurash
Pa
"
iyada yakka hokimlik uchun kurash
Tadqiqotchilarning 
$
kriga ko‘ra, Xalq Respublikasidagi madaniy inqilobning sabablaridan biri rahbarlik uchun kurashdir. “Ka
#
a sakrash”
harakatining muva
%
aqiyatsizligi o‘sha paytdagi XXR raisi Maoning mamlakatdagi mavqeyiga qa
#
iq ta’sir o‘tkazdi. Shu sabali Mao Szedun
madaniy inqilob orqali amalga oshirilishi kerak bo‘lgan va XXR siyosiy maydonidagi o‘z yetakchiligini mustahkamlash uchun ikki asosiy
vazifani o‘zi uchun belgilab oldi: iqtisodiy reforma amalga oshirmoqchi bo‘lgan muxolifatni yo‘q qilish va kambag‘al qatlamni biror nima bilan
band qilish.
Mao Szedun bir o‘q bilan ikki quyonni urdi. “Ka
#
a sakrash” muva
%
aqiyatsizligini ichki muxolifat – 
Lyu Shaosi
va tashqi dushmanlarga
(aniqrog‘i, Xrushchev boshchiligidagi “revizionist” SSSR) ag‘darish orqali rais raqibni yo‘q qildi va xalq orasida norozilik uyg‘otdi. 60-yillar
o‘
"
alarida pa
"
iyada Mao Szedunning siyosatiga qarshi noroziliklar paydo bo‘la boshladi. Bu noroziliklar asosan “Ka
#
a sakrash”
operatsiyasiga nisbatn xalq orasida yig‘ilib qolgan noroziliklarga asoslangan edi. Bu vaqtga kelib muxolifatda ikki norasmiy rahbar paydo
bo‘ldi – Lyu Shaosi va 
Den Syaopin
. Bu ikki rahbar Xitoy rivojlanish strategiyasiga nisbatan yumshoqroq yondashuvlarni ilgari surdi. Ammo
hokimiyat qo‘lidan ketayotganini sezgan Mao ommaviy terror uyushtirdi.
20.12.2022, 00
:
33
Стр
. 1 
из
6

---

1966-yil 16-mayda XKP Markaziy qo‘mitasining siyosiy byurosi “burjuaziya vakillari” va Maoga qarshi bo‘lganlarni pa
"
iya, ommaviy axborot
vositalari va ilmiy va madaniy muassasalarda mag‘lubiyatini amalga oshirish uchun “16.05 diretivasi”ni ishlab chiqdi. Mao ushbu hujjatning
bevosita mualli
$
emas edi, uning asl mualli
'
ari boshqa.Shu yilning 28-mayida Xitoy Kompa
"
iyasi Markaziy qo‘mitasi qoshida “madaniy
inqilob”ga yo‘naltirilgan 
guruh
tuzildi. Ushbu guruh de-yure pa
"
iyaga, de-fakto shaxsan Mao Szedunga bo‘ysunar edi. Rasmiy ravishda uni
Chen Boda, aslida esa Szyan Sing boshqargan. Asta-sekin pa
"
iya va davlat hokimiyatining yuqori organiga aylangan guruhga “16.05
direktivasi”ning barcha mualli
'
ari kiritilgan.
“Inqilob” oldidan Xitoyda “o‘z-o‘zini tanqid qilish” kampaniyasi boshlandi. Pa
"
iya a’zolari va boshqalar yozma ravishda “tovbasiga
tayanishlari” zarur edi. Buni ko‘plab amaldorlar amalga oshirdi, shuningdek, Lyu Shaosi ham. 1966-yil 24-iyulda Mao shaxsan Liu Shaosining
pozitsiyasini tanqid qildi. Shundan so‘ng u “chetga surildi”. Bu jarayon o‘sha paytda ko‘p yuz bergan bo‘lib, unda pa
"
iya rahbari rasman
ishdan ketmasa ham, uy qamog‘ida saqlanar edi. Qo‘lga olingan insonni bunday holatda yillar davomida ushlab turish ham “sinovdan
o‘tkazilgan”.
Qo‘lga tushgan Lyuga va oilasiga nafaqat ruhiy, balki jismoniy zo‘ravonlikni ham amalga oshirildi. Lyu oxir-oqibat rasman
qamoqqa o‘tkazildi va 1969-yilda o‘sha yerda jon beradi.
Foto: Google Photos
Muxolif Shaosidan so‘ng XKP Markaziy Qo‘mitasi Shimoliy Xitoy byurosi kotibi Li Lisan ta’qiblar natijasida o‘z joniga qasd qiladi. Lining o‘limi
turli manbalarda turlicha keladi – boshqa variantga ko‘ra, u zaharlangan. Xavf-xatarni his qilgan Mao hokimiyatning yuqori bo‘g‘inlarida
tozalash bilan to‘xtab qolmadi. “Pa
"
iya sa
$
ni yangilash” keng ko‘lamda amalga oshirildi. Ushbu harakatlar turli mavkuraviy kampaniyalar
doirasida amalga oshirildi.
“Madaniy inqilob” bosqichlari: 1-bosqich – kommunist yoshlar
“Madaniy inqilob” bosqichlari: 1-bosqich – kommunist yoshlar
faolligi
faolligi
O‘z maqsadiga erishish uchun Mao “to‘
"
ta qoldiq”ni yo‘q qilishga chaqirdi, bular: eski g‘oyalar, eski madaniyat, eski u
(
lar va eski odatlar.
Bularning o‘rning Maoning g‘oyalari singdirilishi kerak edi. 1966-yilning 1-iyun kuni Pekin universiteti falsafa fanlari o‘qituvchisi Ne Yuanszi
tomonidan radio orqali “revizionistlarni yo‘q qilishga chaqirig‘idan so‘ng millionlab maktab o‘quvchilari va talabalar guruhlarga bo‘linib,
o‘zlarining o‘qituvchilari, universitet rahbariyati orasida “yi
"
qich hayvonlar va jinlarni” (revizionistlar) qidira boshladi, shundan so‘ng
o‘qituvchilarni himoya qilgan mahalliy va shahar hokimiyatlarda ham qidiruv boshlandi.
Qo‘lga tushirilgan “dushmanlarga” vahshiylarcha munosabat ko‘rsatildi: 
dasibao
– protestni ifodalovchi devoriy gazetalar ilishdi, ba’zan
kamsituvchi la
#
a kiydirib (asosan ayollarga), yuzlarini qora siyoh bilan bo‘yab, it kabi hurishga majbur qilishdi – ularga egilib yoki emaklab
yurishga buyurildi. O‘sha yildagi olti oylik tana
%
us yana 50 million o‘quvchi ushbu harakatga qo‘shilishiga sababchi bo‘ldi.
20.12.2022, 00
:
33
Стр
. 2 
из
6

---

Xitoy gazetalari ham o‘quvchilarni “ruhlantirishdan” charchamadi. 
“Antimaochilarlarni o‘ldiringlar, ularga o‘lim!” sarlavhali maqolalar chiqa
boshladi. Xunveybinchilarga (Hongweibing – “qizil qo‘riqchilar”) politsiya ham halal bermaslikka qaror qildi. “Ular dushmanlarni
o‘ldirishmoqda, shunday ekan, biz ularga halal bermaymiz”, deydi umummilliy xavfsizlik vaziri Se Fuchji politsiyachilarga qarata. Yana turli xil
vazirliklar, jumladan, transpo
"
vazirligi ham ularga xayrixoh bo‘ldi: “qizil qo‘riqchilar” uchun yo‘l kira narxi tekin qilib qo‘yildi,”. Sabab – ko‘proq
tajriba almashishni ta’minlash.
Foto: Google Photos
Madaniy va ilmiy faoliyat holati juda yomon ahvolga kelgan edi. “Maoga sadoqat raqsi” keng tarqaldi, Mao Szedunning qalamiga mansub
kitobdan bo‘lak boshqa kitob sotishga taqiq qo‘yildi, teatrlarda faqatgina Maoning ra
$
qasi tomonidan yozilgan spektakllar qo‘yilishi majbur
qilindi, ibodatxona va monastirlar yopildi va ha
#
oki Buyuk Xitoy devorining bir qismi yiqitildi. Devordan chiqqan g‘ishtlar “zarurroq bo‘lgan”
cho‘chqaxona qurilishida ishlatildi.
1967-yil qurolli to‘qnashuvlar avj oldi. “Qizil bayroq” va “Kommunizm shamoli” otryadlari to‘qnashuvi natijasida 900 kishi halok bo‘ldi. Gansu
provinsiyasida odamlarni sim bilan mashinalarga bog‘lab, vahshiylarcha to‘xtovsiz pichoq sanchildi. Yana bir qonli to‘qnashuv Ichki
Mo‘gulistonda sodir bo‘ldi: 1967–1969-yillarda davom etgan urushda 20 mingdan ziyod mo‘g‘ullar o‘ldirildi, 300 mingdan o
"
iq kishi yaralandi.
1967-yil kuzida muhim burilish amalga oshirildi – Mao armiyani “qizil qo‘riqchilar”ga qarshi qo‘ydi va bu ishi bilan ularni “qobiliyatsiz” va
“siyosiy yetuk emas”, deb tan oladi. Shunday qilib, 1967-yil 19-avgustda uzoq muddatli pozitsion urushdan keyin 30 ming askar va xalq
dehqon militsiyasining jangchilari Guilin shahriga kirib borishdi. Olti kun ichida shahardagi barcha “qizil qo‘riqchilar” yo‘q qilindi. Mao agar
qizil gvardiya armiya bilan jang qilsa, odamlarni o‘ldirsa, transpo
"
vositalarini yo‘q qilsa yoki o‘t qo‘ygudek bo‘lsa, ularni yo‘q qilish bilan tahdid
qildi. Shundan so‘ng Shanxayda “isyonchilar”ning bir necha rahbarlari o‘limga hukm qilindi va omma oldida otib tashlandi. Millionlab yoshlar
chekka-chekka hududlarga yuborildi va ularning ko‘p qismi u yerlarda 10 yildan o
"
iq qolib ketdi.
Ikkinchi bosqich – 7-may kadrlar maktabi
Ikkinchi bosqich – 7-may kadrlar maktabi
“Madaniy inqilob”ning 2-bosqichi 1969-yil may oyida boshlanib, 1971-yil sentabrida yakuniga yetdi. Ushbu maktab 1968-yil yakunida tashkil
qilingan bo‘lib, uning nomi Mao Szedun 7-may kuni berilgan takli
$
dan olingan. Ushbu taklif maktablarda kadrlar va ziyolilarga foydali jismoniy
mehnat bo‘yicha amaliy mashg‘ulotlar o‘tashni ko‘zda tutadi. 7-may kuni 18-provinsiyada yuqori lavozimli amaldorlar uchun 106 kadrlar
maktabi qurildi.
20.12.2022, 00
:
33
Стр
. 3 
из
6

---

Foto: Google Photos
Markaziy Qo‘mitadagi asosiy rahbarlar ham ushbu maktablarga jo‘natildi. Kadrlar maktabini tashkil qilish shunchalik tez rivojlandiki, qisqa
muddat ichida Guandun provinsiyasida 300 ta maktab qurilib, mingdan ziyod kadrlar jismoniy mashg‘ulot o‘tash uchun ushbu maktablarga
yuborildi. Kadrlar tayyorlash maktablarida qo‘llaniladigan asosiy tizim – “uchdan uch qismi” tizimi edi. Bu avvalgi kadrlar ish vaqtining uchdan
bir qismi jismoniy mehnat bilan, bir qismi nazariya va yana bir qismi esa ishlab chiqarish, boshqaruv va yozishni tashkil qilish bilan
shug‘ullanishdan iborat edi.
Inqilobning ikkinchi bosqichi davomida talaba, ishchi va harbiylar Xitoyning chekka joylariga yuborildi. 1968-yil fevral-may oylarida 346 ming
kishi yashirin dushmanchilikda ayblanib hibsga olingan, ularning uchdan ikki qismi mo‘g‘ullar edi.“Sotqinlar o‘chog‘i” Shansi provinsiyasidagi
zavod bo‘ldi. Birgina ushbu joyda jami 547 ta “sotqin” aniqlandi. 1969-yilda Shenyanda Liaoning provinsional XKPning targ‘ibot bo‘limi
boshlig‘i Chjan Jisin Mao Zedong, Lin Biao va Szyan Singga qarshi ochiq gapirgani uchun hibsga olinib, umrbod qamoq jazosiga hukm qilindi.
Ushbu holat juda ham kam uchraydigan bo‘lib, pa
"
iya rahbariyati tomonidan pa
"
iya rahbariyati va madaniy inqilob siyosatini kamdan-kam
tanqid qilish epizodi sifatida oomaviy rezonansga keltirib chiqardi.
Uchinchi bosqich – pragmatik choralar va siyosiy kurash
Uchinchi bosqich – pragmatik choralar va siyosiy kurash
“Madaniy inqilob”ning uchinchi bosqichi 1971-yil sentabridan 1976-yil oktabr – Mao Zedong vafotigacha davom etdi. Ushbu bosqich
iqtisodiyot va siyosatda Jou Enlai va “
to‘
"
lik guruhi
” (Siang Sin, Yao Venyuan, Jang Chunsiao va Vang Hunven) hukmronligi bilan tavsi
'
anadi.
Yakun
Yakun
Turli xil manbalarga ko‘ra, ushbu inqilob taxminan bir million odamning yostig‘ini quritgan. Birgina Guansi provinsiyasida “madaniy inqilob”
natijasida 67 ming, Guandunda esa 40 ming inson vafot etdi. 10 yil davomida pa
"
iya a’zolari ko‘paygandan ko‘payib bordi. Shunday yo‘l bilan
Mao “yangi” – shaxsga sig‘inishning fanatik izdoshlari bilan har qanday kelishmovchiliklarga qodir bo‘lgan “eski” pa
"
iya a’zolarini almashtirdi.
Tilni tanlang
Ўз
O'z
Ру