|
6 H.Muhammad. Ssenariynavislik mahorati. Т.,2007, 31b
7 V. Rustamov. Sahnaviy ifoda vositalari, Т., 2007y, 27 b.
11
1.Kino ssenariy-(badiiy filmlar ssenariysi, hujjatli filmlar ssenari-
ysi, ilmiy-ommabop filmlar ssenariysi, qo‘g ‘irchoq va multifilmlar
ssenariysi). Bu alohida o ‘ziga xos sohalardan biri bo ‘lib, juda katta
mahorat talab qiladigan ijodiy va tashkiliy ishlar uyg‘unligida amalga
oshiriladigan ishdir. Kinossenariyni hamma ssenaristlar ham yozaver-
maydi. Kino ssenariy da kadrdagi voqeliklar, tasvirga olinadigan joy,
turli shovqin, tovush va ovozlar, aktyorning holati, xatti-harakatlari,
turli to ‘qnashuvlar, bir so‘z bilan aytganda, film (kino)ning muvaffaqi-
yati uchun xizmat qiladigan barcha badiiy-ijodiy, texnik jarayonlam i
yozma bayonida aks ettiriladi.
K inossenariyning yaratilishining o ‘zi bir nechta turlari xu-
susiyatidan kelib chiqib yoziladi. M asalan, badiiy film yaratish
bilan hujjatli film yaratish o ‘rtasida o ‘ziga xos farq qiladigan
va o ‘xshash tom onlari bor. B adiiy film larda to ‘qim a obraz, im-
provizatsiya yoki ijroni rejissor o ‘zi xohlagancha talqin qiladi.
H ujjatli film larda esa aniq obyekt va subyektlar doirasida ish olib
boriladi. Berilgan faktlarni o ‘zgartirm ay, aniq, lo ‘nda qilib badi-
iylashtirish kerak b o ‘ladi.
2.Televizion ssenariylar - (adabiy-badiiy k o ‘rsatuvlar ssena
riysi, publitsistik - axborot k o ‘rsatuvlar ssenariysi, m a’naviy-
m a’rifiy k o ‘rsatuvlar ssenariysi, ijtim oiy-siyosiy k o ‘rsatuvlar
ssenariysi, o ‘y in -k o ‘ngil ochar k o ‘rsatuvlar ssenariysi, televizion
film lar ssenariysi, m usiqiy k o ‘rsatuvlar ssenariysi va h.k.). Agar
film alohida olingan bitta ssenariy asosida xohlagan joyda, ke-
rakli obyektlarda tasvirga olish ishlarini amalga oshirish jarayonida
yaratiladigan b o ‘lsa, televizion ssenariylar asosan turli m avzu-
dagi k o ‘rsatuvlar nuqtai nazardan qaraladi. Bu jaray o n turli suh-
bat, intervyu, uchrashuv, m uloqot tarzida am alga oshirilsa, film
yaratish-da esa rejissorning taklifi, aktyorlarning vaqti sharoitiga
qarab, xohlagan paytda tasvirga olish ishlarini am alga oshirish
mum kin. Film yaratilishida ssenariyning to ‘liq m atni b o ‘lishi
shart. Uni tasvirga olish jarayonida o ‘zgartishlar, q o ‘shimchalar
kiritish im koniyatlari k o ‘p b o ‘ladi. Ammo, k o ‘rsatuvlarni tayyor-
lashda to ‘la, m ukam m al yozilgan ssenariy b o ‘lishi shart em as, deb
o ‘ylaym iz. M asalan, 100 yoshga kirgan otaxon bilan uchrashuv
12
tashkil etish va uni tasvirga olish kerak b o ‘lganda, boshlovchi mu-
harrir yoki dastur muallifi tom onidan tayyorlangan turli savollarni
beradi va otaxon bunga jav o b beradi va boshlovchi xulosani berish
bilan k o ‘rsatuvni tugatishi mum kin.
3.Radioeshittirishlar ssenariysi - (ijtimoiy-siyosiy eshittirish-
lar ssenariysi, adabiy - badiiy eshittirishlar ssenariysi, publitsistik-
axborot eshittirishlari ssenariysi, musiqiy eshittirishlar ssenariysi,
m a’naviy - m a’rifiy eshittirishlar ssenariysi, o ‘yin-ko‘ngil ochar
eshittirishlar ssenariysi va h.k.) - bunda asosan matn katta rol
o ‘ynaydi. Tinglovchilar uchun yoqadigan, ulam i qiziqishlariga javob
bera oladigan, turli konsert dasturlari, turfa xil mavzulardagi eshit
tirishlar omixtasini ishlab chiqishda ssenariy tuzishni bilish muhim-
dir. Radioeshittirishda tayyor axborotlardan muharriming bergan
topshirig‘iga asosan bemalol foydalanish mumkin.
4.Sirk tomoshalari ssenariysi - (Turli sport tomoshalari, akrobatlar,
hayvonlarning chiqishlari, masxaraboz va yakka nomerlar, dorboz va
h.k. nomerlarining ketma-ketligidan iborat b o ‘ladi). Sirk tomoshalari
uchun ham ssenariy yaratish kerak. Chunki, chiqishlaming ketma-
ketligi, keyingi nomerlarga tayyorgarlik k o ‘rish uchun ssenariy kerak
bo ‘ladi. Bunday tomoshalarda k o ‘pincha dasturdan foydalaniladi.
Dastur b o ‘yicha tayyorgarlik va namoyish amalga oshiriladi. Har bir
alohida nomeming ichida qilinadigan ishlar uchun nomer tayyorlagan
shaxs javobgar hisoblanadi.
5.Ommaviy tadbir va tomoshalar ssenariysi -(om m aviy teatr-
lashtirilgan tomosha, teatrlashtirilgan konsert, adabiy-badiiy, adabiy
musiqali kompozitsiyalar, marosim tomoshalari, ommaviy sport to
moshalari, suvda, muzda o ‘tkaziladigan tomoshalar, kamaval, xalq
tomoshalari, badiiy-publitsistik kompozitsiyalar va h.k.lar ssenariy-
lari kiradi). Ommaviy bayramlar, teatrlashtirilgan tomoshalami tash
kil etish alohida o ‘rganilishi lozim b o ig a n sohadir. 0 ‘zbekistonda
ommaviy bayramlar to ‘g ‘risidagi tushunchalar 1980 90-yiJlarda re-
jissor B.Sayfullayevning Leningradda o ‘qishga borib kelganlaridan
keyin Toshkent davlat madaniyat institutidagi faoliyati bilan bevo-
sita bog‘liq. Rejissor-pedagog B .Sayfullayev u yerda o ‘qib kelgan
laridan so‘ng 0 ‘zbekiston uchun bu sohaning ju d a kerakligi nuqtai
13
nazaridan uni fan sifatida, keyinchalik alohida kafedra sifatida
faoliyat boshlashiga sabab b o ‘ldi, desak xato qilmagan b o ‘lamiz.
Ommaviy tadbir va tom oshalam i tashkil etish uchun alohida maktab
kerakligi chuqur anglagan rejissor bu sohani rivojlantirish borasida
juda katta ilmiy-amaliy ishlarni am alga oshirishga muvaffaq bo‘ldi.
0 ‘sha davrlarda turli m avzularda o ‘tkazilgan maydon tomoshalari
bunga misol bo‘la oladi.
Ommaviy tadbir va tomoshalami tashkil etishning o ‘ziga xos-
ligi shundaki, uning tomoshalar o ‘tadigan joylari standart emas,
balki noan’anaviy sahnaviy kengliklarda o ‘tkazilishi bilan ajralib
turishi, unda “korobka ichidagi sahna”ning, undagi bo ‘lishi lozim
boTgan jihozlam ing y o ‘qligi, ishtirokchilarining maxsus malakaga
ega emasliklari, ishtirokchilaming son jihatidan ko‘pligi va boshqa
jihatlari bilan o‘ziga xos bo‘lgan jiddiy yondoshuvni talab qiladigan
soha ekanligini anglash qiyin emas. Eng qiyin jihati bunda spektakl
qo‘yishdagidek tayyor dramatik manbaning yo‘qligidir. Maydonlarda
o ‘tkaziladigan tadbirlar uchun ssenariy yozishda ssenarist rejissor-
ning fikri, uning nuqtai nazarini to ‘g ‘ri anglab olishi va maydonga
mazmun beruvchi vositalardan to ‘liq foydalanish alohida mahorat
talab qiladigan jarayondir.
Hozirgi kunda ilmiy anjumanlarini tashkil etish bo‘yicha ham
ssenariylar yozilmoqda. 0 ‘zbekiston davlat san’at va madaniyat ins-
titutida o ‘tkazilgan lektoriylar bunga misol bo‘la oladi*. Bunday tad
birlar ilmiy-m a’rifiy tadbirlar deb nomlanadi.
Barcha oliy ta ’lim muassasalari uchun 0 ‘zD SM l professor-
o ‘qituvchilari tom onidan o ‘tkazilgan “M utolaa m adaniyati” mav-
zusidagi videoselektor (konferensiya) uchun tayyorlangan dastur
buning yorqin misolidir. Bunday tadbirlar uchun ssenariy to ‘liq
yozilmaydi, balki ssenariyning dasturi tayyorlanadi. (Dastur doira-
sidagi m a’ruzalar va boshqa m ateriallar kerakli shakllar asosida top-
shiriladi).
14
Masalan:
Do'stlaringiz bilan baham: |
