M. Y. Ayupova

25-B O B .  M A X SU S  M U A SSASALARGA  BOLALARNI 

SARALASH

N u tq   k a m c h ilig ig a   eg a  b o ‘lg an   b o la la rg a   m o 'lja lla n g a n   m ax su s 

m u a ssa sa la r  ta rm o g ‘in in g   m uvaffaqiyatli  riv o jla n is h i  lo g o p ed iy a  fani 

so h asid a  yangi  ta d q iq o tla m in g   tuzilishiga  im k o n   y a ra ta d i.

B unga  qu y id ag ilar  kiradi:

-   n u tq   k a m c h ilik la r in i  ta s h x is i  va  d if f e r e n s ia l  ta s h x is n i  n u tq  

k am ch ilik larin i  b o sh q a   k am ch ilik lard an   fa rq la sh ,  a y rim   h ollarda  tashqi 

h o la td a n   o ‘xshash,  a m m o   paydo  b o lis h   ta b ia tig a   k o 'r a   tu rlich a  va  turli 

tu z a tish  m eto d larin i tala b  qiladigan k am c h ilik lam i  b a r ta r a f  etish  im konini 

yaratish;

-   turli  n u tq   buzilishlariga  ega  b o lg a n   b o la la rd a g a   kam ch ilik lam i 

a n iq la sh n in g   e n g   o p tim a l  yosh  m u d d a tla rin i  a n iq la s h   va  o ‘z  vaqtida 

differensial  o ‘q itish n i  tashkil  etish;

-   o g ‘zaki  (m a k ta b g a c h a   tarbiya  yoshda)  va  y o z m a   n u tq   (m ak tab d a) 

buzilishlari  o ‘rtasidagi  o ‘za ro   b o g ‘liqlikni  o ‘rg an ish ;

-   m ak tab g ach a tarb iy a  m uassasalarida  n u tq   k a m c h ilik la rin in g  oldini 

olish  ishiarini  n azariy jih a td a n   asoslash;

-   n u tq   kam chiligiga  ega  b o ‘Igan  m a k ta b g a c h a   y o sh d ag i  bolalarning 

rivojlanishidagi  o ‘ziga  xos  xususiyatlarni  o ‘rg an ish ;

-   turli  n u tq   kam chiligiga ega  b o lg a n   m a k ta b g a c h a   tarb iy a  yoshidagi 

b o la la m i  o ‘qitish  m a z m u n i  va  m eto d larin i  ish lab   c h iq ish ;

-   tegishli  h u jja tla r  va  tashkiliy  m asalalarni  ish la b   ch iq ish .

N u tq   k am c h ilig ig a   ega  b o ‘lgan  b o la la rg a   m o M jallan g an   m axsus 

m uassasalarda b olani  h a rto m o n la m a   rivojlantirishni  k o ‘z d a tu tg a n   holda, 

o 'q itis h  va tarbiyalash  ishlari  m axsus d a s tu ra s o s id a   izch illik  bilan  am alga 

oshiriladi.

O g ‘ir  n u tq   kam chiligiga  ega  b o lg a n   b o la la r  o m m a v iy   b o g ‘cha  yoki 

u m u m ta ’Iim  m aktablariga  borsalar,  ulardagi  n u tq   k am ch ilik lari  d astu r 

m a te r ia lla r in i  t o ‘liq   o ‘z la s h tir is h la r ig a   t o ‘s q i n l i k   q ila d i,  u m u m iy  

rivojlanishlariga  salbiy  t a ’sir  k o 'rsatad i,  b a ’zi  h o lla r d a   esa  xaraktem ing 

salbiy  xususiyatlari  p a y d o   b o ‘lishiga  sababchi  b o ‘la d i.  kelgusida  ijtim oiy 

va  m e h n a t  k o 'n ik m a la rid a   qiyinchiliklar  k e ltirib   c h iq a ra d i.

Bolalardagi  n u tq   kam chiliklarini  o ‘z v aq tid a  a n iq la s h   va  ulam i  tibbiy 

pedagogik ko‘rikka yuborish bolalar poliklinikasi  lo g o p e d i,  pediatr, psixiatr 

va  n ev ro p ato lo g ,  b o la la r b o g ‘chasi  va  o m m a v iy   m a k ta b   logopedlarining 

asosiy  vazifalaridir.

N utq  kam chiligiga  ega  b o ‘lgan  b o la la r  b o g 'c h a la r ig a   (g u ru h la rg a )

sa rala sh

E shitishida,  n u tq id a ,  k o ‘rishda,  aqliy  fao liy ati  v a  ta y a n c h   harakat 

a p p a r a t i d a   k a m c h ilig i  b o 'lg a n   b o l a l a r   u c h u n   i x tis o s la s h tir ilg a n

---

m ak tab g ach a  ta rb iy a   m uassasalarining  rivojlanishi,  m aktabgacha tarbiya 

yoshidagi  b o la la rn in g   y etakchi  nuq so n larin i  hisobga  oigan  h o ld a ,  ularni 

differensial o ‘q itish  va tarbiyalash  u ch u n  y e tarli sh aro it  yaratish  im konini 

beradi.

M a x su s  g u r u h la r d a   k a m c h ilik la rn i  b a r t a r a f   e tish   b o ‘y ic h a   o lib  

boriladigan  o ‘q itish   vazifalarini  m uvaffaqiyatli  hal  etish,  ko‘p   jih a td a n  

n u tq   k am c h ilik larin i  t o ‘g ‘ri va  o ‘z vaqtida  an iq lash g a,  uning og‘ir,  yengil 

darajalariga,  tu z a tis h   m ashg‘ulo tlarin in g   bo sh lan ish ig a  bog‘liqdir.  N u tq  

kam chiligiga  eg a  b o ‘lgan  m aktabgacha  tarb iy a   yoshidagi  b o lalam i  o ‘z 

vaqtida  a n iq la sh ,  u larn i  g uruhlarga  to ‘g ‘ri  k o m p lek tlash tirish   va  m axsus 

o ‘qitish,  b o la la m i  o ‘qitish   va  tarbiyalashda  ijobiy  natijalarga  erishishga 

im k o n   b e ra d i  h a m d a   b o lala rn in g   k elajakda  rivojlanishi  va  m a k tab d a  

m uvaffaqiyatli  o ‘q ish i  u c h u n   yetarli  sh aro it  yaratadi.

M axsus  m a k ta b g a c h a   tarbiya  m uassasalarida  tu rli  n u tq   kam chiligiga 

ega b o 'lg a n   m a k ta b g a c h a  tarbiya  yoshidagi  b o la la m i  differensial  o ‘qitish 

va  tarbiyalash  a m alg a  oshiriladi.

T urli  n u tq  k am chiligiga ega b o lg a n  b o la la m i tarbiyalash va o ‘qitishga 

differensial  y o n d o sh ish n i  am alga  oshirish  u c h u n ,  m aktabgacha  tarbiya 

m uassasalarida  quyidagi  g u ru h lar  tashkil  qilinadi:

—  n u tq i  u m u m iy   rivojlanm agan  b o la la r  guruhi  (3—6  yosh);

—  fo n e tik -fo n e m a tik   n u tq   kam chiligiga  ega  b o ‘lgan  b o la lar  guruhi 

(5—6  yosh);

—  ay rim   to v u s h la r  talaffuzida  kam chiligi  b o ‘Igan  bo lalar  g uruhi  (5 

yosh);

—  d u d u q la n u v c h i  bo la lar guruhi  (2—6  yosh).

M axsus y a sli-b o g ‘ch alar,  b olalar bog‘ch alari,  om m aviy tipdagi b olalar 

bog‘chasi  q o sh id ag i  a lo h id a   guruhlariga  n u tq   kam chiligiga  ega  b o lg a n  

bolalam i saralash va g u ru h lam i  kom plektlashtirish tibbiy-pedagogik k o ‘rik 

kengashida hal  qilinadi va quyidagi  tam oyillarga rioya qilgan  holda am alga 

oshiriladi.

1. 

N u tq   k a m c h ilik larin i  boshqa  k am c h ilik lard an   ajratish  tam oyili. 

M aktabgacha tarb iy a  m uassasalariga eshitishi  norm ad a,  intellekti birlam chi 

saqlangan,  faq at  n u tq iy   kam chilikka  ega  b o ‘lgan  bo lalar  qabul  qilinadi.

S h u n in g   u c h u n   asosiy  diqqat  n u tq   kam ch ilik larin i  t o ‘g ‘ri  tashxisiga 

va  n u tq iy   k a m c h ilik la rn i  boshqa  ka m ch ilik lard an   (aqliy  z a if b o lalard a, 

ruhiy  rivojlanish  v a q tin c h a   rivojlanm agan,  esh itish id a  kam chiligi  b o ‘lgan 

bolalardagi  n u tq iy   kam chiliklar)  ajratishga  qaratiladi.

T o ‘g ‘ri  ta sh x is  q ilish d a  b irlam chi  va  ikkilam chi  nuqson  haqidagi 

tu sh u n c h a  k a tta  ah am iy atg a  ega.  M asalan,  eshitishida kam chiliga b o lg a n  

bolalarda  e sh itish   funksiyasining  buzilishi  n atijasida  turli  k o ‘rinishdagi 

n u tq  kam chiliklari  paydo boMishi  m um kin.  B unday holatlarda eshitishdagi 

k am chilik  b irla m c h i  n u q so n ,  n u tq   kam chiligi  esa  ikkilam chi  n u q so n   deb

---

qaraladi.  Bu  b o la la r e sh itish id a  kam chiligi  boM gan  m ak tab g ach a  ta rb iy a  

m uassasalariga  q ab u l  qilinadi.

N u tq iy  k am ch ilik k a ega b o ‘lgan  aqli z a if  b o la la r  h a m  aqli z a if  b o la la r  

u c h u n   tashkil  e tilg a n   m axsus m a k tab g a ch a  ta rb iy a   m uassasalariga  q a b u l 

q ilin ad ilar,  c h u n k i  ulardagi  nutqiy  k a m c h ilik   ik k ilam ch i,  in te lle k td a g i 

buzilishlar  b irla m c h i  nuqsondir.

2. Y osh tam o y ili.  B og‘cha,  y asli-b o g ‘c h a  va  o m m av iy  b o g ‘c h a la rd a g i 

alo h id a  g u ru h la rg a  n u tq id a   kam chiligi  boM gan 

2—1

  yoshgacha  b o   Igan 

b o la la r  qabul  q ilin a d i,  h a r b ir g u ru h g a  b ir  xil  yoshli  b o lalar  o lin a d i.

3. OgMrlik darajasi h a r xil ko'rinishidagi  n u tq iy  kam chilikka e g a b o ‘lg an  

bolalarni  differensial  o ‘qitish   tam oyili.

T ibbiy-pedagogik  k o m issiy a  tark ib i

N u tq   k a m c h ilig ig a   ega  boM gan  b o l a l a r n i   s a r a la s h   v a  u l a r n i  

k o m p lek tlash tirish   b o ‘yicha  tib b iy -p e d ag o g ik   kom issiya  viloyat  (s h a h a r , 

tu rn an )  xalq  t a ’lim i  boM imlarida  tashkil  e tila d i.

U ning  tark ib ig a  quyidagilar  kiradi:

-   xalq  m aorifi  boM imining  m udiri  -   k o m issiy a  raisi;

-   k o m issiy a   a ’z o la ri:  b o la la r  p s ix o n e v ro lo g i,  ix tis o s la s h tirilg a n  

m aktabgacha  tarb iy a   m uassasasining  rah b ari  (b o la la r  uyining  d ire k to ri, 

b o la la r  bog‘ch asi  va  yasli-bog‘ch a n in g   m u d iri),  k a tta   logoped  (v ilo y a t, 

sh ah ar,  ra y o n n in g ),  m aktabgacha  tarb iy a  m u a ssasaiarin in g   lo g o p e d la ri;

-   k o 'rik   kotibi.

T ib b iy -p ed ag o g ik   kom issiya  tark ib in i  xalq   m aorifi  boMimi  sogM iqni 

saqlash  boM imlari  b ilan  kelishgan  h o ld a  ta sd iq la y d i.

T ib b iy -p ed ag o g ik   kom issiya  ish  k u n la rid a   u n in g   a ’zolari  aso siy   ish 

joylaridagi  v azifa larid an   ozod  q ilin a d ila r.  T ib b iy -p ed ag o g ik   k o m issiy a  

m a ’lu m b ir g r a f ik  asosida ishlaydi,  ish  fa o liy a tin i  fevral  oyidan  b o sh la y d i. 

U n in g   b irin ch i  k en g ash id a  kom issiya  ta rk ib i  va  kom issiya  a ’z o la r in in g  

vazifalari  ta sd iq lan a d i.  Yillik  reja  m u h o k a m a   q ilin ad i  va  ta s d iq la n a d i, 

u n d a  qu y id ag ilar  a n iq la b   olinadi:

-   b o la la rn i  m a k ta b g a c h a   tarb iy a   m u a ssa sa la rig a   saralash ;  u la r n i 

m a k ta b g a c h a   ta rb iy a   m u a ssa sa la rid a n   c h iq a r is h   (m u d d a t  tu g a g a c h )  

yuzasidan  m ajlislar  o y d a   (hartada)  n e c h a   m a rta   o ‘tkaziladi;

-   n u tq   k am ch ilik lari  tashxisi  a n iq la n g a c h ,  bolalarni  m a k ta b g a c h a  

tarbiya  m uassasalaridan  chiqarish;

-   m u a y y a n   b ir   k u n d a   b o la   q a y si  n u tq   k a m c h ilik la ri  b o ‘y ic h a  

tekshirilyapti  (yoshini  hisobga oigan  h o ld a)  va  b o sh q a  tashkiliy m a sa la la r.

T ib b iy -p ed ag o g ik   kom issiya  a ’zolari  o ld id a   quyidagi  vazifalar tu r a d i;

-   bo lan i  n u tq   kam chiligiga  ega  boMgan  b o la la r  m ak tab g a ch a ta r b iy a  

m uassasalariga  q ab u l  qilish  lozim   yoki  lo z im   em asligini  an iq lash ;

-   bolani  qaysi  g u ru h g a  qabul  qilish;

-   bo lan i  q a n d a y   o ‘qitish  m u d d atig a  q a b u l  qilish.

---

N utq  k am chiligiga  eg a   boMgan  bolalar  g u ru h la rig a   m ak tab g ach a 

ta rb iy a   y o sh id ag i  bolalarni  qabul  qilish  yoMlanmasi

S aralashning  b a rc h a   tam oyillariga  am al  qilish  n u tq   kam chiligiga  ega 

b o ‘Igan  bolalarni  g u ru h la rg a   t o ‘g ‘ri  k o m p lek tlash tirish g a  im kon  beradi. 

N u tq i  u m u m iy   riv o jla n m ag an   bolalar g u ru h larig a  n u tq i  turli  xil  d arajada 

rivojlanm agan,  n u tq   kam chiliklarini  turli  form alariga  (alaliya,  dizartriya, 

rinolaliya)  ega  boM gan  b o la la r  qabul  qilinadi.

I  darajali  n u tq i  u m u m iy   rivojlanm agan  b o la la r  m aktabgacha  tarbiya 

m uassasalariga  3  y o sh d a n   3 - 4   yil  o ‘qitishga,  II  darajali  nutqi  u m u m iy  

rivojlanm agan  b o la la r  4  y o sh d an   3  yillik  o ‘q itish g a,  III  darajali  nutqi 

u m u m iy   riv o jlan m ag a n   b o la la r  4 - 5   y o sh d an   2  yillik  o ‘qitishga  qabul 

qilinadilar.

F o n e tik -fo n e m a tik   n u tq   kam chiliklariga  ega  b o ‘lgan  b o lalar  m axsus 

m aktabgacha ta rb iy a   m uassasalariga  5  yoshdan  b ir yillik o ‘qitishga  qabul 

qilinadilar.  Bir xil  n u tq   kam chiliklariga  (rinolaliya,  dizartriya)  ega boMgan 

bolalar soni yetarli  boMsa,  u lar maxsus guruhlam i tashkil  etadilar.  Rinolalik 

va  d izartrik  b o la la r  2  yillik  o ‘qitishga  4  y o sh d an   qabul  qilinadilar.

A yrim   to v u s h la r  talaffu zid ag i  kam chiliklarga-  ega  boMgan  b o la la r 

g uruhlariga  fo n e tik   k am ch ilig i  boMgan  b o la la r  q ab u l  q ilin ad i.  B unda 

nutqdagi  kam ch ilik n in g  asosiy belgisi tovushlam i turli  k o ‘rinishda n o to ‘g ‘ri 

talafTuz  qilishdir.  B u n d a   m aktabgacha  tarbiya  m uassasalarining  m axsus 

g u ru h la rig a   q a b u l  q ilin a d ig a n   b o la la r  ta la ffu z id a   n o to ‘g ‘ri  ta la ffu z  

qilinadigan  to v u s h la r  ikki  g u ru h d an   kam   boMmasligi  lozim ,  m asalan, 

sirg‘aluvchi  va s o n o r  yoki  so n o r va shovqinli  to v u sh lar.  N o to ‘g ‘n  talaffuz 

qilinadigan  to v u sh la rn in g   u m u m iy  soni  5 - 6   to v u sh d a n   kam   boMmasligi 

lozim .  B unday  b o la la r  m axsus  guruhlarga  5  y o sh d a n   qabul  qilinadilar, 

ulard a  o ‘qitish  m u d d a ti  yarim   yildir.

D u d u q lan u v ch i  b o la la r  guruhlariga,  n u tq n in g   aloqa  guruhlariga  15 

ta   bola  qabul  q ilin ad i.

N u tq i  u m u m iy   rivo jlan m ag an   bolalar g u ru h i,  bolalarni  um um taM im  

m aktablari  yoki  n u tq   m ak tab larid a   bilim  olish  u c h u n   tayyorlaydi

F o n e tik -fo n e m a tik   va  alo h id a  tovushlar  talaffuzi  kam chiligiga  ega 

boMgan  bo lalar  g u ru h i  b o lalarn i  umumtaM im  m ak tab larid a  bilim   olish 

u c h u n   ta y y o r la y d i.  D u d u q la n u v c h i  b o la la r   g u r u h i  e sa   b o la la r n i 

um um taM im   yoki  n u tq   m ak tab larid a  bilim   olish  u c h u n   tayyorlaydi.

Q a b u l  qilishga  zid  boMgan  belgilar

M axsus b o g ‘c h a la rg a   (guruhlarga) quyidagi  b o la la r qabul  qilinm aydi:

a)  eshitishida  k am ch ilig i  boMgan  bolalar;

b)  aqliy zaiflik n a tijasid a kelib chiqqan n u tq iy  kam chilikka ega boMgan 

bolalar;

d ) 

o ‘z - o ‘ziga  x iz m a t  q ila   olm aydigan  va  a lo h id a   q a rash n i  ta la b  

qiladigan  (n o g iro n )  b o lalar;

---

e)  u m u m iy  tipdagi b o la lar b o g ‘ch asi va y asli-boglc h a la rd a  qabul  qilish 

u c h u n   zid  b o lg a n   kasalliklar b ila n   kasallangan  b o lalar;

f)  tu tq a n o g ‘i  b o r  bolalar.

T ibbiy-pedagogik  kom issiyaga  taqdim   etila d ig a n   h u jja tla r

T ib b iy -p e d a g o g ik   k o m issiy a g a   q u y id a g i  h u jja tla r   t a q d im   e tila d i: 

o to la r in g o lo g   x u lo sa si,  p s ix ia tr  x u lo sa si,  lo g o p e d   v a   ta r b iy a c h ila r  

ta s n ifi.

O to laringolog o ‘z xulosasida b o lan in g  fizik eshitishi va b u ru n ,  to m o q - 

h a lq u m   a ’zo larin in g   no rm ad alig in i  k o ‘rsatishi  lo zim .  P six iatr  xulosasida 

esa  b o la n in g   intellektual  rivojlanish  holati  haqidagi  m a ’lu m o tla r b o ‘lishi 

kerak.

Logopedik tasniflda ayni tekshirish vaqtidagi  bola n u tq in in g  rivojlanishi 

haqidagi  m a ’lu m o tla r  bo 'lish i  lo zim .  B unda  asosiy  d iq q a t  b o g ‘langan 

n u tq n in g   rivojlanish  darajasiga,  tiln in g   le k sik -g ra m m a tik   to m o n in in g  

s h a k lla n g a n lik   d arajasi,  sh u n in g d e k ,  fo n e tik - fo n e m a tik   riv o jlan ish g a 

q a ra tilg a n   boMishi  kerak  N u tq d a g i  h a r  q a n d a y   k a m c h ilik la r  lo g o p ed  

t a s n i f l d a   m is o lla r   k e ltir is h   b i l a n   t a s d iq ia n is h i  l o z i m .  L o g o p e d  

x arak teristik asid a  bo la  ilgari  h a m   lo gopedik  m a s h g 'u lo tla rd a   boMgan 

bo M m ag an lig i,  m a s h g ‘u lo tla r n in g   s a m a ra d o rlig i  q a n d a y   boM ganligi 

ko‘rsatilishi  kerak xarakteristika ox irid a logopedik xulosa va b o lan i  m a ’lum  

bir n u tq  kam chiliklari guruhiga qabu!  qilish haqidagi tav siy alar k o ‘rsatilgan 

boMishi  lozim .

A g a r   b o la   b o la la r   b o g 'c h a s i g a   b o r g a n   b o ‘ ls a g in a   t a r b iy a c h i 

xarakteristikasi  talab  etiladi.  X arak teristik ad a b o la n in g  qaysi v a q td a n  beri 

b o la la r  b o g ‘chasiga  q atn a y o tg an lig a,  q ay erd an   kelgani  (o ila d a n ,  bosh q a 

m a k ta b g a c h a   ta r b iy a   m u a s s a s a l a r i d a n ) ,  y a n g i  s h a r o i t n i   q a n d a y  

o ‘zlashtirgani, bolalar va kattalar b ilan  qanday aloqaga  kirishgani, bolaning 

xulqi  va  d a stu r  m ateriallarini  o ‘zlash tirish n in g   o ‘ziga  xos  xususiyatlari, 

d iq d atin in g  barqarorliga, o ‘y inlarda ishtirok e ta olm asligi,  ijodiy o ‘yinlarni 

tashkil  e ta   olishi,  o ‘rtoqiari  o rasid a  o ‘zini  q an d ay   tu tis h i,  o ‘z  defektiga 

q an d a y  qarashi  (sezadim i, b iladim i,  uyaladim i, t a ’s irla n a d im i),  o ‘z - o ‘ziga 

xizm at  k o ‘rsatish  m alakalari  b o r-y o ‘qligi  k o ‘rsatilishi  lo zim .

U m u m ta ’lim  m ak ta b lari  qoshidagi  logopediya  p u n k tla rg a   b o lalarn i

s a ra la s h

N u tq  kam chiligiga ega b o ‘lgan b o la la r haq id a  m a ’lu m o tla rn i  logoped 

q u y id ag ilar  natijasida  olishi  m u m k in :

—  b o lan in g   n u tq iy   holati  h a q id a   poliklinika  lo g o p e d i  xulosasi  qayd 

etilgan  tib b iy   hujjatni  k o ‘rish;

— ushbu  rayondagi b olalar bog‘chasining tayyorlov g u ru h in i teksbjrish;

—  u m u m ta ’lim  m aktablariga  b o lalarn i  qabul  qilish  kom issiyasi  ishida 

ishtirok  etish:

---

—  u m u m t a ’lim   m a k ta b la rin in g   b o s h la n g ‘ich  s in f   o ‘q u v c h ila rin i 

tek sh irish .

H a r   b ir   m a k ta b   d ire k to ri  b ilan   kelishgan  h o ld a   b o la la r  n u tq in i 

te k s h iris h   ja d v a li  (1 -s e n ta b rd a n   15 -se n ta b rg a c h a   va  1 5 -m ay d an   30- 

m a y g ach a )  tu zilad i.  Birinchi  s in f o ‘quvchilarining  o g ‘zaki  n u tq in i  fro n ­

ta l  t e k s h i r i s h   r a s m la r   va  s u h b a t  a s o s id a   o ‘tk a z ila d i;  2  —4 - s i n f  

o ‘q u v c h ila rin in g   o g ‘zaki  va  y o z m a  nutqlari  tekshiriladi.

Y u q o r i  s i n f   o ‘q u v c h ila ri  lo g o p e d ik   p u n k tg a   o ‘q itu v c h ila r n in g  

y o ‘lla n m a si  yoki  o ta -o n a la rn in g   iltim osiga  k o ‘ra  qabul  qilinadilar.

N u tq   kam chiligiga ega b o ‘lgan  b olalar an iqlangach,  m axsus ro ‘yxatga 

b e lg ilan ad ilar.  M axsus  ro ‘yxat  u ia r  haqidagi  u m u m iy   m a ’lu m o tla rd a n  

(fam iliy asi,  ism i,  sinfi,  m ak tab i, u y  m anzili va tekshirilgan vaqti)  tashqari 

o n a   tilin i  o ‘zlashtirishi,  n u tq   rivojlanishidagi  kam chiliklar,  sh u n in g d ek , 

qisqa  te g ish li  tavsiyalar  k o ‘rsatiladi.

M a sh g ‘u lo tla r  1 5-sentabrdan  b oshlanadi.  Bir  v aq tn in g   o ‘zid a  30-40 

bola lo g o -p u n k tg a  qabul qilinadilar.  N u tq  kam chiliklari aniqlangan boshqa 

bolalar navbatga q o ‘yiladi.  U lary ii  davom ida logopediya m ashg‘ulot!aridan 

c h iq a rilg a n   b o la la r  o 'm ig a   qabul  qilinadilar.

L o gopedik punktlarga birinchi  navbatda nutq kam chiligiga ega b o ‘lgan 

b o sh !an g ‘ich  s in f  o ‘quvchilari  q ab u l  qilinadi.

L ogopedik  p u n k tlarn i  kom plektlashga  oid  tav siy a lar

L o g o p e d ik   p u n k tlard a o ‘quv tuzatish  ishlarining asosiy shakii guruhli 

m ash g ‘u lo tla rd ir.  G u ru h la rn i  to ‘g ‘ri  kom plektlashtirish b o la la r b ilan olib 

b o r ila d ig a n   is h la m in g   s a m a ra d o rlig in i  tash k il  e tish   u c h u n   m u h im  

a h a m iy a tg a   ega,

0 ‘q u v c h ila r  guruhi  q uyidagicha  kom plektlashtiriladi:

—  n u tq   kam chiliklari sababli o ‘qish va yozuv kam chiligiga ega b o la lar 

g u ru h i;

—  n u tq i  u m u m iy   rivojlanm agan  b olalar guruhi;

—  d u d u q la n u v c h i  b o lalar  guruhi;

—  to v u sh   talaffuzi  kam chiligiga  ega  b o lg a n   bolalar.

N u tq id a g i  k am chiliklar  u m u m ta ’lim   m aktab  dasturini  o ‘zlashtirish 

u ch u n  t o ‘sqinlik qiladigan bolalarga  m ashg‘ulotlarga qabul qilishda afzallik 

beriladi.

O g ‘ir  n u tq   kam chiligiga  ega  boMgan  bolalar  m axsus  m aktabini 

kom plektlashtirish

M ax su s  m aktabga  bolalarni  qabul  qilish  tibbiy-pedagogik  kom issiya 

to m o n id a n   a m alg a  oshiriladi.  K om issiya  tarkibi  va  ishni  tashkil  etish 

"R esp u b lik a   va  viloyat  tibbiy-pedagogik  kom issiya  haqida"gi  nizo m d a 

b elg ilan g a n .

T ib b iy -p e d a g o g ik   kom issiya  vazifalari  quyidagilardan  iborat:

---

—  m a x su s  m a k ta b -in te r n a tla rg a   a q liy   va  jis m o n iy   riv o jla n is h id a  

kam chiligi  b o ‘lgan b o lalam i tafovutli  ravishda saralashni a m alg a o sh irish ;

—  u m u m iy   tipdagi  m ak tab lard a  o ‘q ish i  lozim   b o 'lm a g a n   b o la la m i 

tegishli  m axsus  m aktablarga  tavsiya  e tish ;

—  m axsus  m ak tab d an   chiqarish  yoki  tegishli  m uassasalarga  o ‘tk a z ish  

m asalalarin i  hal  etish;

—  riv o jlan ish id a  yengil  k a m c h ilik la r  boMgan  b o la la m i  o ‘q itis h   va 

ta rb iy a la sh ,  d a v o lash   m asalalari  b o ‘y ic h a   o ta -o n a la rg a ,  p ed a g o g la c g a  

k o n su ltatsiy a  berish.

T ib b iy -p ed ag o g ik   kom issiya  o ‘z  ish in i  o ‘quv  yilining  o x irid a n   (a p re l

-   iyun)  boshlaydi.

K om issiya  a ’zolari  h a r  bir  b o la n in g   h u jjatlari  b ilan  ta n is h g a n la rid a n  

s o ‘n g ,  b o la la m i  q ab u l  qilish  grafigi  jo riy   q ilin a d i  va  y a k k a   ta r tib d a  

psixolo g ik -p ed ag o g ik   tekshirish  o ‘tk a z ila d i.  T P K   a ’zo lari  b a y o n n o m a  

(p ro to k o l)  tu z a d ila r (2  nusxada),  u n d a  oxirgi  lo gopedik  x u lo sa  va  b o la n i 

qabul  qiiishga  tavsiya  qayd  etiladi.

B irinchi  b o 'lim g a   nutqi  u m u m iy   rivo jlan m ag an   b o la la r  va  a la liy a , 

afaziya,  d iz a itriy a ,  rinolaliya,  alek siy a,  agrafiya  tashxisi  b o la la r  q a b u l 

qilinadi.

Ikkinchi b o lim g a  u m u m ta ’lim  m ak tab larid a bilim  olishlariga va n u tq iy  

alo q ag a  t o ‘sq in lik   qila  oladigan  o g ‘ir  fo rm ad ag i  d u d u q la n u v c h i  b o la la r 

kiradi.

B olalam i  qabul  q iiish g a  oid  tav siy alar

O g ‘ir n u tq   kam chiligiga  ega  b o l g a n   b o la la r m a k ta b in in g   o ‘q u v c h ila r 

tarkibi  o ‘zgarib  tu rad i.  M aktabga  b o la la r  faqat  b o sh la n g ‘ic h   sin fla rg a  

cm as,  balki,  ag a r  b o lala r  a w a l  u m u m iy   t a ’lim   m ak tab id a  yoki  b o s h q a  

tip d ag i  m a k ta b la rd a   t a ’lim   oigan  b o ‘lsa,  y u q o ri  sin flarg a   h a m   q a b u l 

qilinishi  m u m k in .

I  b o ‘lim  sinflariga o ‘quvchilar n u tq iy   holatlariga q a rab  q a b u l  q ilin a d i. 

S in fla r  b o la la rd a g i  n u tq n in g   u m u m iy   riv o jla n m a g a n lik   d a r a ja la ri  va 

u l a r n i n g   u m u m t a ’lim   t a y y o r g a r l i g i n i   h i s o b g a   o i g a n   h o l d a  

ko m p lek tlash tirilad i.

I  b o lim d a   "O g‘ir  n u tq   k am ch ilig ag a  ega  b o lg a n   b o la la r  m a x su s 

m aktabi  haqidagi  nizo m ”ga m uvofiq tay y o rlo v  sinflari  h a m   tash k il  e tila d i.

T ayyorlov sinflariga  m ak tab g ach a  ta rb iy a   m u assasalarid a  b o ‘lm a g a n , 

b irin ch i  darajali  n u tq i  um um iy  riv o jlan m ag an   6 —7  yoshli  b o la la r  q a b u l 

qilinadi.

1-sinfga tayyorlov sinflaridan va b o sh q a  m uassasaiardan  ( u m u m ta ’lim  

m ak tab lari,  n u tq   kam chiligi  b o ‘lgan  b o lala rg a  m o lja lla n g a n   b o g ‘cha1ar) 

k elg an   II,  III  d arajali  n u tq i  u m u m iy   riv o jla n m a g a n   h a m d a   o ‘q u v  

p re d m e tla ri  b o ‘yicha  bilim   va  m a lak alarg a  ega  b o ‘lgan  b o la la r   q a b u l 

qilinadi.

---

I  boM im ning  boshqa  sin flarig a  u m u m ta ’lim  m a k tab larid an   kelgan  va 

tu rli  darajadagi  n u tq i  u m u m iy   rivojlanm agan  b o la la r  qabul  qilinadi.

A yrim   h o lla rd a,  b o la la rg a   logopedik  yordam   berish  im koniyatlari 

b o lm a g a n d a ,  to v u sh lar ta la ffu z id a   og‘ir buzilishlar b o ‘lgan  bo lalar  nuîq 

m ak ta b in in g   I-sinfiga  q ab u l  qilinadilar.

B o lala r  nutqidagi  k a m c h ilik la r  b a rta ra f  e tilg a c h ,  u la r  o ‘qishlarini 

o m m a v iy   m aktabda  d av o m   ettirad ilar.  S huning  u c h u n   1  b o 'lim n in g   IV- 

VI  sinflari  u  yoki  b u   sa b a b   b ila n   nutq  m aktabiga  kira  olm ag an   bolalar 

b ilan  toMdirib  boriladi.

N u tq   m aktabining u yoki b u  sinflariga qabul qilishda birinchi navbatda 

q u y id ag ilar,  ya’ni:

—  m atem atik a  va  u m u m ta ’lim   m aktabining  b o sh q a  fanlari  b o 'y ich a 

bolad ag i  bilim   va  m a la k a la r  qaysi  sin f talabiga jav o b   berishi;

—  o g ‘zaki  va  yo zm a  n u tq   kam chiliklarini  b a rta ra f  etish d a  qanday 

tu z a tish   ishlariga  m uhtojligi;

~   b u   ishlar  ay n an   shu  sin fd a   am alga  oshirilishi  m um kinligi  hisobga 

o lin ad i.

B o sh lan g ‘ich  sinflarga  tu rli  n u tq   buzilishlariga  (alaliya,  dizartriya, 

rin o laliy a,  d u d u q lan ish   va  b o sh q a la r) ega  b o ‘lgan  b o la la r qabul  qilinadi. 

S in f la r d a   o ‘q u v c h ila r  s o n i  y e ta rli  b o l g a c h ,  o ‘q itis h n in g   b irin c h i 

b o sh la n g ‘ich  davrida  n u tq   buzilishlarining  xarakteri  va  tabiatiga  k o lra 

b o la la m i  differensial  o ‘qitish ,  parallel  sinflarni  tashkil  etish   y o ‘li  bilan 

a m a lg a   oshirishni  n azard a  tu tis h   lozim dir.

A g ar  o ‘quv  ishlari  ja ra y o n id a   u  yoki  bu  bola  nutqidagi  kam chiliklar 

b a rta ra f  etilgan  b o ‘lsa,  b o la   o ‘z  o ‘qishini,  o m m av iy   m ak tab d a  davom  

e ttirish i  m um kin.  B unda  tu m a n   yoki  sh ah ar xalq  t a ’limi  b o ‘lim lari  nutq 

m a k tab i  d irek to rid an  z a r u r b o ‘Igan  m atcriallam i  o lgach,  bolani om m aviy 

m a k ta b n in g   tegishli  sin fig a   y u b o rish i  lo zim .  O m m a v iy   m a k ta b n in g  

d ire k to ri  va  p edagoglar  kengashi  m axsus  n u tq   m a k tab id an   o ‘tkazilgan 

b o la n in g   m uvaffaqiyatli  o ‘qishi  u c h u n   kerakli  sharo itlarn i  yaratm oqlari 

lozim .

A garda o ‘qish ja ra y o n id a   b o la  o ‘zining rivojlanish  im koniyatlari  bilan 

n u tq   m ak tab ig a  m uvofiq  kelm aslig i  an iq la n sa ,  u n d a   b u n d a y   b o lalar 

q a y ta d a n   tibbiy  pedagogik  kom issiyadan  o 'ta d ila r  h a m d a   o ‘qituvchi  va 

lo g o p ed   xulosalari  b ilan  u la r  y o rd am ch i  m aktabga  yoki  z a if eshituvchi 

b o la la r  m aktabiga  yuboriladi.

Q abul  q ilish g a  zid  k o 'rsa tm a la r

N u tq   kam chiligiga  eg a  boMgan  bolalar  m axsus  m aktabiga  quyidagi 

b o la la r  qabul  qilinm aydi:

—  esh itish id a  kam chiligi  b o l g a n   bolalar;

—  m axsus  psixo-fizik  ta rb iy ag a  m uhtoj  bolalar;

—  tu tq a n o g ‘i  b o r  boMgan  b o lalar;

---

—  o ‘z - o ‘ziga  x izm at  qila  olm aydigan  n o g iro n la r;

—  n u tq   kam ch ilik larin i  m aktab  lo g o p e d ik   p u n k tla rid a   b a rta ra f e tish  

m u m k in   b o lg a n   bolalar.

T ib b iy -p ed a g o g ik   kom issiyaga  ta q d im   e tila d ig a n   h u jja tlar  tib b iy - 

pedagogik  kom issiyaga  quyidagi  h u jja tla r  ta q d im   qilinadi:

1.  L o g o p e d ik   x a ra k te ris tik a .  U n d a   b o l a n i n g   n u tq iy   riv o jla n ish  

ho latlarin i  tipik  b ay o n   etish   lozim .

2.  Pedagogik  xarakteristika.  U n d a   o ‘q itish   va  tarb iy alash  ja ra y o n id a  

k o ‘rilgan  qiyinchiliklar,  bolaga  k an d ay   in d iv id u a l  y o rd a m   k o ‘rsatilgani; 

b o la bunga  nisbatan q a n d ay  javob b ergani, o ‘z  n u q so n ig a  nisbatan q a n d a y  

m u n o sa b a td a   b o l i s h i ,  ja m o a   b ilan   q a n d a y   m u n o s a b a td a   b o ‘lishi  v a 

h o k a z o la r  batafsil  yoritilishi  kerak  x a ra k te ristik a g a   q o ‘sh im ch a  rav ish d a 

b o lan in g   shaxsiy  delosi  nusxasi  va  yo zm a  ish i,  sh u n in g d e k ,  o ‘zlash tirish  

ta b eli  h am d a  m ak tab   tib b iy   kartasi  ilova  q ilin a d i.

3.  B olalar  poliklinikasining  bo sh   sh ifo k o ri  to m o n id a n   ta sd iq lan g an  

b o lan in g  kasallik tarix id an   to ‘liq k o ‘c h irm a ,  u n d a  p e d ia tr,  psixonevrolog, 

o to larin g o lo g ,  o ftalm o lo g ,  o rto p ed   xulosalari  h a m   b o la d i.

4.  T u g ‘ilganlik  haqidagi  g u v o h n o m a  (k o ‘rsa tila d i).

T ek sh irish   uchun  savol  va  to p s h iriq la r:

1.  Nutq  kamchiligiga  ega  bo'lgan  bolalar  bog'chalariga  bolalar  qanday 

saralanadi?

2.  Nutq  bog‘chalarida  qanday  guruhlar tashkil  qilinadi?

3.  Nutq  bog‘chalariga  bolalami  saralash  va  guruhlam i  tashkil  etish  qaysi 

tamoyillarga  asosan  amalga  oshiriiadi?

4.  Bolalami maxsus maktabgacha tarbiya va m aktab muassasalariga saralashda 

TPK   asosiy  vazifalarini  ta ’riflab bering.

5.  TPK  tarkibini  va  komissiya  ishining tashkil  etilishini  tavsiflang.

6.  Bolalami maxsus maktabgacha tarbiya va m aktab muassasalariga, logopedik 

punktlarga  qabul qilishga  zid  bo'lgan  belgilami  ayting.

7.  TPKga  taqdim  qilinadigan  zarur hujjatlarni  ayting.

---