M. Y. Ayupova

3-rasm.  Artikulatsiya  a ’zolarining  yon  tomonilan  ko‘rimshi:

/   -  

lablar;  2   -   tishlar;  3   -   olveolalar;  4  -   qattiq  ta n g la y;  5   -  yum shoq 

tanglay;  6

  “  

ovoz  boylom lari;

  7  — 

til Udizil  8  ~  

orqa  q ism i;  9  —  til  olrfi (¡ismi.

p n y c h a l a r i g a   b e r a d i g a n   b o s i m i g a   va  u l a r n i n g   c h o ‘z i l i s h   d a r a j a s i g a  

b o g ‘liqdir.

A rtik u la tsio n   b o ‘l i m .  A r t ik u la ts io n   b o l i m n i n g   a s o s t y   a ’z olari:  til, 

la b lar,  j a g ‘  ( y u q o ri  va  p a s tk i) ,   q a t tiq   va  y u m s h o q   t n n g l a y ,   alv eo la la rd ir. 

U l a r d a n   til,  lab,  y u m s h o q   ta n g la y   va  pastki  j a g ‘  f a o l,   q o lg a n la r i  passiv 

o r g a n l a r   h is o b l a n a d i  ( 3 - r a s m ) .

A rtik u la ts io n   b o ‘l i m n i n g   asosiv   a ’zosi  tildir.  T i l   —  s a l m o q l i   m u sk u t 

a ’z osidir.  Yig ‘ilgan  j a g ' d a   (jng*tar  b ir -b irig a   t e g i b   t u r g a n d a )   u  deyarli 

b u t u n   o g ‘iz  b o ‘sh!ig‘ini  t o ‘ldiradi.  T i l n i n g   o l d i n g i   q i s m i   h a r a k a t c h a n ,  

o r q a   q ism i  h a r a k a ts i z  b o ' l i b ,   til  ildizi  n o m i n i   o i g a n .   T i l n i n g   h a r a k a t c h a n  

q i s m i n i n g u c h i ,  o ld  y o n   va  o r q a  to m o n l a r i   farq  q i l i n a d i .   T iln i n g   m u r a k k a b  

m u s k u l l a r   t i z i m i ,   u l a r n i n g   k a t t a   k e n g l i k d a   s h a k l i n i   o ' z g a r t i r i s h  

im k o n i y a ti n i  y a ra ta d i.  Bu  j u d a   k a t t a   a h a m i y a t g a   c g a ,   c h u n k i   u  h a m m a  

un li  va  deyarli  h a m m a   u n d o s h   t o v u s h l a r n i  ( l a b   t o v u s h l a r i d a n   ta s h q a r i)  

hosil  boMishida  q a t n a s h a d i .   N u t q   t o v u s h l a r i n i n g   h o s i l   b o ‘lis h id a  p a s tk i 

ja g ‘ ,  lablar,  tis h ,  y u m s h o q   va  q a t tiq   t a n g l a y ,   a l v e o l a l a r   h a m   ish tiro k  

etadi.

N u t q   t o v u s h l a r i n i n g   b a la n d lig i  va  aniqligi  r e z o n a t o r l a r   tufayli  hosil 

qilin a d i.  R e z o n a t o r l a r   n a d s t a v   n a y i d a   jo y la s h g a n .

---

N a d s t a v   n a v i   -   b u   h i q i l d o q d a n   y u q o r i d a   jo y la sh g a n :  h a l q u m ,   o g ‘iz 

b o ’shlig'i  v a   b u r u n   b o ‘shl¡g‘i  h iso b l a n a d i.

O d a m d a   o g ‘iz  v a   h a l q u m   b i r   b o 's h l i q n i   hosil  qiladi.  B u   h a m m a  

t o v u s h l a m i   t a l a f f u z   e t i s h g a   i m k o n i y a t   y a r a t a d i .   H a y v o n l a r d a  

( i n a y m u n l a r d a )   h a l q u m   va o v o z   b o ‘shlig‘i j u d a   t o r t e s h i k  bilan  bogMangan. 

Bu  n u t q   r e z o n a t o r i n i n g  z a r u r   funksiyasini  b aja r a d i.  N a d s t a v   nayi  o d a m d a  

e v o lu tsiy a   d a v o m i d a   hosil  b o ‘!gan.

N a d s t a v   n a y i   o ‘z i n i n g   tu z ilis h i,  k a tta l ig i,  sh a k li  b o ‘y ic h a   o ‘zgarishi 

m u m k i n .   N a d s t a v   n a y i n i n g   k a t ta l ig i  va  s h a k l i n i n g   o ‘z g a r i s h i   n u t q  

to v u s h l a r in i  h o s i l   q ili s h d a   k a t t a   a h a m i y a t g a   egadir.

N a d s t a v   n a y i n i n g  shakli  va  k a t ta l ig in in g  o ‘zgarishi  r e z o n a n s n i  keltirib 

c h i q a r a d i.   R e z o n a n s   n a tija s id a   n u t q   t o v u s h l a r i  o b c r i t o n l a r i n i n g   birlari 

k u c h a y a d i ,   b o s h q a l a r i   e s a   p a s a y a d i.  S h u n d a y   qilib,  t o v u s h l a r n in g   m a x s u s  

n u tq   t e m b r i   v u j u d g a   keladi.  M a s a la n ,  a  t o v u s h i n i  talaffuz:  e t g a n d a   o g ‘iz 

b o ‘sh lig ‘ i  k e n g a y a d i ,   h iq i l d o q   e s a   t o r a y a d i  va  c h o 'z ila d i .   I  t o v u s h i n in g  

ta la ff u z id a   e s a ,   a k s i n c h a ,   o g ‘iz  b o ‘shlig‘ i  t o r a y a d i ,   h iq il d o q   k en g a y a d i.

M axsus n u t q  to v u sh lari  faqatgina h iq il d o q d a  e m as,  balki  r e z o n a to r la rd a  

( h a l q u m ,   o g ‘iz  v a   b u r u n   b o ‘shliqlari)  h a m   hosit  b o ‘ladi.

N a d s t a v   n a y i   n u t q   to v u s h l a r in in g   h o sil  boMishida  ikki  funksiyani: 

r e z o n a t o r l i k   v a   s h o v q i n l i   t e b r a t g i c h   f u n k s i y a s i n i   b a j a r a d i   ( t o v u s h  

tebratgichlarining funksiyasini hiqildoqda joylashgan ovoz paychalari bajaradi).

Lablar, til  va  tish orasidagi, til va qattiq tanglay o'rtasidagi, til  va alveolalar 

orasidagi, lab va tish orasidagi teshiklarshovqinli tebratg ichlarbo‘lib hisoblanadi.

S h o v q i n l i   t e b r a t g i c h   y o r d a m i d a   j a r a n g s i z   u n d o s h l a r   hosil  b o ‘ladi. 

Bir v a q t n in g  o ‘z i d a   o h a n g li  te bratg ic h  (ovoz  p ay c h alarin in g  te b ra n is h i) n in g  

t e b r a n i s h i d a n   j a r a n g l i   va  s o n o r   u n d o s h l a r   hosil  b o ‘ladi.

O g ‘iz  b o ‘s h l i g ‘i  va  h a l q u m   o ‘zb o k   tilid a g i  h a m m a   t o v u s h l a r n i n g  

ta la f f u z id a   i s h t i r o k   e t a d i.  A g a r d a   kishi  t o v u s h l a m i   t o ‘g ‘r¡  talaflu/.  qilsa, 

b u r u n   r e z o n a t o r i   faqa t  rn  va  n  to v u s h l a r in in g   ta laffu zid a  ish tiro k   etad i. 

Q o l g a n   t o v u s h l a r n i n g   ta la f fu z id a   y u m s h o q   t a n g la y   va  k i c h k i n a   tilc h a  

hosil  q ilg a n   t a n g l a y   p ard a si  b u r u n   b o ‘s h li g ‘i  yoMini  b e r k itib   q o ‘yadi.

S h u n d a y   q ili b ,   p e r if e r ik   n u t q   a p p a r a t i n i n g   b ir in c h i  b o ‘lim i  h a v o  

y e t k a z is h   u c h u n ,   ik k in c h is i  o v o z   h o sil  b o ‘lishi  u c h u n   x iz m a t  q ila d i, 

u c h i n c h is i  e s a   r e z o n a t o r   h iso b la n a d i.  A r t i k u l a t s i o n   a p p a r a t n i n g   a l o h i d a  

a ’z o l a r i n i n g   faol  faoliyati  natija sid a   n u t q i m i z d a g i   t o v u s h l a r  hosil  b o 'l a d i .

0 ‘y l a n g a n   i n f o r m a t s i y a g a   b in o a n   t o v u s h l a m i   talaíTuz  e t is h d a ,   n u tq iy  

h a r a k a t l a r n i   t a s h k i l   e t i s h   u c h u n   b o s h   m i y a   p o ‘s t l o g ' Í d a n   k e r a k l i  

k o ‘r s a t m a l a r   a j r a t i b   o lin a d i.  Bu  k o ‘r s a t m a l a r   a r ti k u l a t o r   d a s tu ri  d e g a n  

n o m   o ig a n .   A r t i k u l a t o r   das ttir  n u tq   h a r a k a t   a n a liz a t o r in i n g   b a ja r u v c h i 

q is m i,  y a ’ni  n a f a s   f o n a t o r   va  r e z o n a t o r   t iz im i d a   a m a lg a   o sh irila d i.

N u t q   h a r a k a t l a r i   s h u n d a y  a n iq lik d a  s o d i r  b o 'la d i k i,   n a tija d a   n u t q n i n g  

a l o h i d a   t o v u s h l a r i   h o s il  b o ‘la d i   v a   o g ‘z a k i   ( y o k i  e k s p r e s s i v )   n u t q  

s h a k lla n a d i.

---

Q a y t a   a l o q a   tu s h u n c h a s i .   Y u q o r i d a   a y t ib  o ‘ti l g a n i d c k ,   m a r k a z i y   n u tq  

a p p a r a t i   t o m o n i d a n   k c l a d ig a n   non-'  im p u ls la ri  p c r i f e r i k   n u t q   a p p a rn ti 

a ' z o l a r i n i   h a r a k a tg a   ke ltira d i,  Ickin  s h u   b ila n   b ir g a l ik d a   q a y t a   a l o q a   h a m  

m a v ju d .  U  q a n d a y a m a l g a   osh irila d i?  Bu  a l o q a   ikki  y o ‘n a ! is lu la :  k in c ste tik  

va  e s h itu v   y o ‘li  o rqali  o ‘z  funksiyasini  b ajarad i.

N u t q   ak tin i  t o ‘g ‘ri  a m a l g a   o s h i r i s h d a   u n i  n a z o r a t   q il i s h   z a r u r .   Bu 

n a z o r a t   e s h itish   va  k in c s te tik   sczish  o r q a li  a m a l g a   o s h i r i l a d i .

B u n d a   n u t q   a ’z o l a r in in g   b o s h   m i y a   p o ‘s tlo g ‘iga  k c l u v c h i   k in e ste tik  

sczgilarasosiy  roi o ‘ynaydi.  A ynan  k in c ste tik  n a z o r a t qilish x a t o l a m i   b a r ta ra f  

e tis h g a   va  to v u s h   talaffuzig a  q a d a r   tu z a t i s h l a r   kiritish  im k o n i y a t i g a   ega.

E s h itu v   n a z o r a ti  c s a   faqa t  t o v u s h   ta laffu zi  v a q t i d a   a m a l g a   o sh ir ila d i. 

E s h itu v   n a z o r a t i   o rqali  in s o n   o ‘z  ta la ff u z id a g i  k a m c h i l i k l a r n i   se z a d i.  Bu 

k am c h ilik la rn i  b n ita r a f e ti s h   u c h u n   artik u lats iy an i  t o ‘g ‘rila sh v a  u n i  n az o rat 

qilish  kerak.

Q a y ti s h   im p u lsla ri  n u t q   o r g a n l a r i d a n   n u t q  o r g a n l a r i n i n g  q a v  h o la tid a  

x a t o   ( k a m c h i l i k )   s o d i r   boMganligini  n a z o r a t   q ilu v c h i  m a r k a z g a   b o r a d i. 

S o ‘ng   m a r k a z d a n   a n i q   a r tik u la ts iy a n i  hosil  q ilu v c h i  i m p u l s l a r n i   y u b o ra d i. 

S h u n d a n   s o ‘n g   y a n a   hosil  q ili n g a n   n a tija   h a q i d a   i m p u l s   s o d i r   b o l a d i .  

E s h i t u v   n a z o r a t i   a r t i k u l a t s i y a   b i l a n   k c l i s h m a g u n g a   q a d a r   b u   d a v o m  

e ta v e ra d i.   Q a y ta   a l o q a   x u d d i  d o i r a   b o ‘y i c h a   o ‘z  f u n k s i v a s i n i   bajaradi 

d eyish  n u im k i n .   B u n d a   im p u lsln r  m a r k a z d a n   p c rif e riy a g a  va  p e r if c r iy a d a n  

m a r k a z g a   t o m o n   intilish d a  d a v o m   c t a d ila r .

S h u n d a y   qilib,  q a y t a   a l o q a  a m a l g a   o s h ir ila d i  va  i k k i n c h i   sig n a l  tiz im i 

s h a k lla n a d i.

Q a y t a   a l o q a   tiz im i  n u t q   o r g a n la r i  ¡shilling  a v t o m a t i k   b o s h q a ri l u v i n i  

t a 'm i n l a y d i .