M. Y. Ayupova

1-rasm.  Nutq  apparatiinng  tu/iiish:

I — bosh miya;  2 ~   biirttn  bo'shltg'i;  3 -  qattiq langlay;  4 - b o ‘shlig‘i;  5 —lablar; 

6 —tishlar;  7~ti! tidii; $ — til orqasi; 9 ~  ¡¡I ohli;  10 ~  k ich ik tilcha;  I I — batqum;  12 

-   hiqUdoq;  13  -   trafeya;  14  -   bronx;  15  -   o ‘ng  o ‘p k a ;  16  -   diafragma;  17  — 

qiijlo ‘ngach;  I S

  -

 

ttmuriqa;  19 — orqo  miya;  20   — yum shoq  langlay.

---

b e g o n a   n u t q n i   q a b u l   q ili s h   j a r a y o n i  r o 'y   b c r a d i.  N u l q n i   t u s h u n i s h d a  

b o s h   m iy a  q o b i g ‘i n i n g   o r q a   b o ‘lagi  katta  rol  o ‘y n a y d i.  Bu  b o s h   m i y a n i n g  

k o ‘ru v   m a r k a z i   h i s o b l a n i b ,   y o z m a   n u t q n i   o ‘z l a s h t ir i s h   u c h u n   x iz m a t 

qiladi.

Q o b iq   o sti  y a d r o l a r i   n u t q n i n g   s u r ’ati  va  ifodaliligini  b o s h q a r a d i.

0 ‘tk a z u v c h i  y o M la r.  B osh  m iya  q o b ig ‘i  p e r if e r ik   n u t q   a ’zo lari  bilan 

o ‘z a r o   b o g ‘liqdir.  B u n d a   n e r v   y o ‘llarining  ikki:  m a r k a z d a n   q o c h u v c h i   va 

m a r k a z g a   in ti lu v c h i  t u r l a r i   ish tiro k   e tad i.

M a r k a z d a n   q o c h u v c h i   ( h a r a k a t l a n u v c h i )   n e r v   y o ‘llari  b o s h   m iy a 

q o b i g ‘in in g  p e r if e r ik   n u t q   a p p a r a t i   fao liy atin in g   b o s h q a r u v c h i   m u sk u lla ri 

b ila n   bogMaydi.  M a r k a z d a n   q o c h u v c h i  y o ‘l  b o s h   m iy a   q o b i g ‘in in g   B ro k a  

m a r k a z i d a n   b o s h l a n a d i .

P e r if e r i y a d a n   m a r k a z g a ,   y a ’ni  n u t q   a ’z o l a r i  q i s m i d a n   b o s h   m iy a  

q o b i g ‘iga,  m a r k a z g a   in t i l u v c h i   yoMlar  o ‘tadi.

M a r k a z g a   i n t i l u v c h i   y o ‘l  p r o p r i o r c t s c p t o r l a r d a   va  b a r o r c t s e p t o r l a r d a  

b o s h la n a d i .   P r o p r i o r e t s e p t o r l a r   m u s k u l la r   h a r a k a t   a ’z o l a r i n i n g   b o ‘g ‘inli 

q a t l a m l a r i d a   j o y l a s h g a n   boM a di.  P r o p r i o r e t s e p t o r l a r   n u i s k u l l a r n i n g  

q is q a ri s h i  t a ’s i r i d a   h a r a k a t g a   keladi.  P r o p r i o r e t s e p t o r l a r n i n g   vazifasi 

m u s k u l l a r i m i z   f a o l i y a t i n i   n a z o r a t   q ilishdir.  B a r o r e t s e p t o r l a r   o ‘zlariga 

n is b a ta n   boMgan  b o s i m n i n g   o ‘zgarishi  n a tija s id a   h a r a k a t g a   keladi  va  u la r  

h a l q u m d a  jo y l a s h g a n  boMadi.  Biz gapirgan v a q t im iz d a   m a rk a z g a   intiluvchi 

yoM  orqali  b o s h   m i y a   q o b i g ‘ iga  k elay o tg a n   p r o p r i o   va  b a r o r e t s e p t o r l a r  

h a r a k a t i   r o ‘y  b e r a d i .   M a r k a z g a   in tilu v c h i  y o ‘l  b u t u n   n u t q   o r g a n la ri 

fao liy atid a  u m u m i y   r e g u l a t o r   ( b o s h q a r u v c h i ) li k   rolini  bajaradi.

S tv o l  y a d r o s i d a n   b o s h   m i y a   n e rv la ri  b o s h l a n a d i .   P e r if e r ik   n u t q  

a p p a r a t i n i n g   h a m m a   a ’z o i a r i  bosh  m iy a   n e r v la ri  b ila n   t a ' m i n l a n a d i .  

U l a r d a n   asosiylari:  u c h   t a r m o q l i ,   y u z ,  t i l - h a l q u m   va  s a y y o r   n c r v la r-  

h iq il d o q  va  o v o z   b o y l a m l a r i n i ,   h a l q u m   va  y u m s h o q   t a n g la y   m u s k u lla r in i 

in n e rv a tsiy a la y d i.  B u n d a n   ta s h q a r i  t il - h a lq u m   nervi  tiln in g  se zuvc hi  nervi 

b o ‘lib h isoblana di.  S a y y o r  nerv esa nafas va y u ra k  a ’zo larin in g   m uskullarini 

in ne rva tsiya la ydi.  Q o ‘s h i m c h a   n e r v b o ‘yin  m u s k u l la r in i  in ne rva tsiya la ydi, 

til  osti  nervi  til  m u s k u l l a r i n i   h ara k at  nervla ri  b ila n   t a ’m in la y d i.

Bu ti z i m   b o ‘y i c h a   b o s h   m iy a   nervlari  o rq a li  n e r v   im p u lsla ri  m a r k a z iy  

n u t q   a p p a r a t i d a n   p e r i f e r i k   n u t q   ap p a r a tig a   y u b o rila d i.  N e r v   im p u lsla ri 

n u t q   a ’zo la rin i  h a r a k a t g a   keltiradi.

M a r k a z iy   n u t q   a p p a r a t i n i n g   nutq  a p p a r a t i g a   b o r u v c h i  bu  yoM  n u t q  

m e x a n i z m i n i n g   f a q a t   b i r   q is m in i  tashkil  q i la d i.   U n i n g   b o s h q a   q is m i 

o r q a g a ,   y a ’ni  p e r i f e r i y a d a n   m a rk a z g a   q a y t u v c h i   a l o q a d a n   iborat.

E n d i  p e r if e r ik   n u t q   a p p a r a t i n i n g   tu z ilis h in i  k o ‘rib  c h i q a m i z .

P eriferik  n u t a   a o o a r a t i   u c h   boMim dan  i b o r a t :  1)  nafas  boMimi;  2) 

o v o z   b o ‘lim i;  3)  a r t i k u l a t s i o n   b o ‘lim.

N a f a s   b o ‘lim ig a   k o ' k r a k   qafasi,  b r o n x l a r   va  t r a x e y a   kiradi.

N u t q n i   t a la f f u z   e t i s h   n a f a s   olish  b ila n   u z v iy   b o g ‘liqdir.  N u t q   nafas

---

c h i q a r is h   faz asida  hosil  boMadi.  N a f a s   c h i q a r i s h   j a r a y o n i d a   h a v o   o q i n i i  

b i r v a q t n i n g  o ' z i d a  t o v u s h   hosil  qiluvchi va a r t i k u l a t s i o n   funksiyani  bajaradi 

( s h u   b ila n   birga,  a s o siy   funksiyasi  h a v o   a l m a s h i n u v i n i   h a m   b a j a r a d i) .  

N a f a s   olish  n u t q   j a r a y o n i d a ,   o d a m   j i m   t u r g a n   o d a t d a g i   v a q t d a n   j i d d i y  

farq  qiladi.  N a f a s  c h i q a r i s h   nafas o lis h d a n   b i r o z   u z o q r o q  b o ‘ladi  ( n u t q d a n  

ta sh q a r i  v a q t d a   n a f a s   o lis h   va  nafas  c h i q a r i s h n i n g   d a v o m iy lig i  d cy a rli  b i r  

xil  b o ‘la di).  B l in d a n   t a s h q a r i  n u tq   t a la f f u z   q i l i n a y o t g a n   v a q t d a   n a f a s  

o lish  h a ra k a tla ri  s o n i  o d a t d a g i   nafa s  o lis h   v a   n a f a s   c h i q a r is h   ( n u t q s i z )  

v a q t id a g i d a n   ikki  m a r o t a b a   kaindir.

U z o q   n a f a s   c h i q a r i s h   u c h u n   k o ‘ p   h a v o   z a p a s i   k c r a k   b o M is h i 

tu s h u n a rlid ir .  S h u n i n g   u c h u n   n u tq  j a r a y o n i d a   h a v o  olish  va c h i q a r i s h n i n g  

h a jm i  k o ‘paya di  ( t a x m i n a n   3  m a rta).  N u t q   v a q t i d a   nafa s  olish  n i s b a t a n  

q isq a  va c h u q u r  boMadi.  N u t q   vaqtidagi  n a f a s  o l i s h n i n g y a n a   bir xususiyati 

s h u n d a k i ,   n u t q j a r a y o n i d a g i   h a v o  ch iq a r ish   h a v o  c h i q a r i s h   m u s k u l la r in in g  

faol  hara kati  o s ti d a  s o d i r  boMadi.  Bu  esa  u z o q   v a   c h u q u r  nafas c h i q a r is h g a  

i m k o n   y ar a ta d i  va  b l i n d a n   ta sh q ari,  h a v o   o q i m i   b o s i m i n i   k o ‘p a y t i r a d i  

( b u siz  j a r a n g d o r   n u t q n í n g   boMishi  n i u m k i n   c m a s ) .

O v o z   boMimi  h iq i l d o q   va  u  bilan  b irg a  j o y l a s h g a n   o v o z   p a y c h a l a r i d a n  

tashki!  to p g a n .  H i q i l d o q   nafa s yoMining b u r u n   b o ‘s h l i g ‘id a n   kcyingi  q is m i. 

H iq ild o q   h a v o n i n g   t r a x c y a g a   o 'tis h in i  t a ’m i n l a y d i   va  u n g a   q a t tiq ,   s u y u q  

m o d d a l a r  tu shishiga  t o ‘sqinlik  qiladi.  H i q i l d o q  b o ' y i n n i n g  oldingi  q is m i d a  

j o y la s h g a n d a n   h iq i l d o q   doMigi,  a y n iq sa ,  o z g ' i n   k i s h i la r d a   k o ‘zg a  y a q q o l  

k o ‘rinib  tu rad i.  A n a   s h u   d o ‘nglik  k e k i r d a k   o l m o s i   d e b   atala d i.  H i q i l d o q  

g a p i r g a n d a ,   y o ' t a l g a n d a ,   a s h u la   a y t g a n d a   o s o n   h a r a k a t l a n a d i .   H i q i l d o q  

t o q  uzitksim on, s h o x s i m o n  va juft c h o ' m i c h s i m o n ,   s h o x s i m o n  t o g 'a y l a r d a n  

iborat.  H iqildoq asosi  bir-biri  bilan  b o 'g M i n l a r o r q a l i   b ir ik k a n   t o g ‘a y l a r d a n  

tashki!  to p g a n   b o ' l i b ,   b o 'g M m la rd a  h a r a k a t   i n a x s u s   n u isk u lla r   h a r a k a t i  

y o r d a n i i d a   r o ly  b e r a d i.

H iq ild o q d a   o v o z   p a y c h a l a r i  jo y l a s h g a n   b o ' l i b ,   u l a r   nafas  o l g a n d a ,  

q a t t i q   yoki  se kin  g a p i r g a n d a   m u a v y a n   h o l a t n i   c g a lia y d i.

E rk a k la rd a   h iq i l d o q   a v o lla rg a   n is b a ta n   k a t t a r o q ,   o v o z   p a y c h a l a r i  e s a  

u z u n r o q   va  q a l i n r o q d i r.   A y o lla rd a   o v o z   p a y c h a l a r i n i n g   uzunligi  18—20 

m ili,  e r k a k la r d a   2 0 —24   m m   g a c h a   boMadi.

0 ‘g ‘il  va  q iz  b o l a l a r d a   b a lo g ‘a tg a   y c t i s h   d a v r i   b o s h l a n g u n g a   q a d a r  

h iq il d o q n in g  k a ttaligi  va  tuz ilis h id a   farq  b o ' l m a y d i .   H i q i l d o q d a   o ' z g a r i s h  

q iz la rd a   1 2 - 1 3 ,   o “g ‘il  b o la la r d a   1 3 - 1 5   y o s h d a   s o d i r   boMadi.  Bu  v a q t d a  

h iq il d o q n in g   kattaligi  q iz l a r d a   1/3,  o ‘g ‘il  b o l a l a r d a   2 / 3   q ism g a   o ‘sa di  va 

o v o z   p ay c h a la ri  c h o ‘ziladi.

llk yoshdagi bolalarda hiqildoqning shakli v o r o n k a s im o n  boMadi.  Bolaning 

o ‘sishiga  q a ra b   h iq ildoq  asta-sekin   s ilín d tsin io n   s h a k lg a   yaqinlashadi.

O v o z   p a y c h a l a r i  o ‘z i n i n g   massasi  b i l a n   h i q i l d o q n i n g   k o ‘p   q i s m i n i  

eg a lla b   ola di  va  t o r   o v o z   tu y n u g in i  q o ld ir a d i.

O d a t d a g i   n a f a s   o l i s h d a   o v o z   t u y n u g i   k e n g   o c h i l a d i ,   t e n g   y o n l i

---

u c h b u r c h a k   s h a k l i g a   k c l a d i .   B u n d a   n a f a s   o l a y o t g a n   v a   n a f a s  

c h i q a r a y o t g a n d a g ï   h a v o   k e n g   o v o z   t u y n u g i d a n   b c m a l o l   o ‘tib   kctadi.

O v o z  (yoki  f o n a t s i y a )   q a n d a y  sodir b o ‘la d i?  O v o z n i n g   hosil  boMishida 

o v o z   p a y c h a l a r i  q i s q a r g a n   h o la t d a   b o ‘ladi.  C h i q a r i l a y o t g a n   h a v o   o q im i 

q is q a rg a n   o v o z   p a y c h a l a r i   o r a s i d a n   o ‘ta y o t i b ,   u l a m i   b iro z   c h c tg a   suradi. 

K e y in   y a n a   c h i q a r i l a y o t g a n   h a v o   o q im i  b o s im i  o s t i d a   o ' z i n i n g   pishiqligi 

h a m d a   h i q i l d o q   m u s k u l l a r i n i n g   h a r a k a t i   b i l a n   o ‘z   h o l i g a   q a y t a d i .  

C h i q a r i l a y o t g a n   h a v o   o q i m i n i n g   bosim i  t a m o m   b o ‘lg u n g a  q a d a r   o v o z  

p a y c h a l a r in in g   q i s q a r i s h i   va  ch o 'z ilish i  d a v o m   e t a v e r a d i   ( 2 -r a s m ).

O v o z   p a y c h a l a r i n i n g   tc b ra n is h i  tufayli  c h i q a r i l a y o t g a n   h a v o   o q im i 

o v o z   p ay c h a la r i  u s t i d a   te b r a n i s h   c h a s to ta s ig a   a y l a n a d i .   Bu  t e b r a n i s h l a r  

te v a r a k - a t r o f g a   y e t k a z i l a d i   va  biz  uni  o v o z   t o v u s h l a r i   d e b  q a b u l  q ila m iz .