M. Y. Ayupova

t,  o, 

ch,  sh,  j,  r

  tovushlari  u c h u n   yuqori  tishlar  va  alveollar  oldida  zaruriy 

t o ‘siq  yarata  olm aydilar,  s,  z  tovushlarining talafTuzi  u c h u n   pastki  tishlar 

oldida  to'siqni  hosil  q ilm a y d ila r   va  og‘izdan  nafas  chiqara  bilmaydilar, 

S h u n in g   uchun  rinolaliklarda  sirg‘aluvchi  va  shovqinli  undosh  tovushlar 

talafTuzi  o ‘ziga  xos  jara n g la sh g a   ega  bo'ladi. 

K,  g

  tovushlari  u m u m a n  

y o ‘q  b o l a d i ,   yoki  xarak terli  portlash  ular o ‘rnini  bosadi.  Unli  tovushlar 

tilning orqaga tortilishi va  havoni burundan chiqishi bilan talaffuz qilinadi 

va sustlashgan  lab  artikulatsiyasi  bilan  xarakterlanadi.  S h u   tarzda  unli  va 

u n d o s h   tovushlar  k u c h li  b u r u n   ottenkasi  bilan  shakllanadi.  U larn in g  

artikulatsiyasi  aham iyatli  darajad a  o ‘zgargan  b o ‘ladi  va  tovushlar o ‘zaro 

a n iq   differensirlashm agan  b o l a d i .   Rinolalik  n u tq in in g   tinglovchi  u c h u n  

u m u m iy  xarakteristikasi  —  b u ru n  ottenkasi  xirillashgan tovushlardir.  Bunda 

jarangsiz  tovushlar 

x

 to v u s h ig a   yaqin  holda, 

k

, 

g

 frikativ  tarzda,  ulardan 

lab va lab-tishlilari  m a tn  to vushiga yaqin,  oldingi  lab tovushlari 

n

 tovushiga 

o ‘xshatilib, jaranglashi  m o d ifik a ts iy a q ilin g a n b o la d i.  Ba’zida  rinolaliyalar 

nutqidagi artikulemalar n o r m a g a  ju d a yaqin b o ‘ladi, lekin shunga qaram ay 

ularning talafTuzi eshituvchi  to m o n id an  nuqsonli deb  idrok qilinadi, chunki 

nutqiy  nafas  olish  b u zilg an   b o ‘ladi,  artikulatsiya  va  tovush  efTektiviga 

t a ’sir  qiluvchi  yuz  m u sk u lla rin in g   ortiqcha  kuchlanishi  paydo  b o ‘ladi.

R in o la liy a d a   t o v u s h l a r   talaffuzi  yalpi  ( t o t a l )   b u zilg an   b o ‘ladi. 

Bemorlarda  nuqson  mavjudligini  mustaqil  anglash  odatda  b o lm a y d i  yoki 

tanqidiylik ko‘zi bilan qarash pasaygan bo'ladi.  N utqning magnit yozuvlarini 

eshitib chiqish b em o rlam i jiddiy logopedik mashg‘ulotlarga stimullashtiradi.

Rinolaliyada  n u tq   faoliyati  strukturasida  fo netiko-fonem atik  tizim 

nuqsoni  buzilishning  asosiy,  yetakchi  zvenosi  b o l i b   hisoblanadi.  N u tq n i 

fonetik  jihatdan  jih o z la s h n i  buzilishi  birlamchi  hisoblanib,  u  nutqning 

leksik-grammatik tu z u m i n i n g  shakllanishiga b irm u n c h a  t a ’sir qiladi,  lekin 

c h u q u r   sifat  o'zgarishlari  o d a t d a   rinolaliyaning  b o sh q a   nutq  buzilishlari 

b ilan  birga  kelishida  k u zatiladi.

Rinolaliyada  n u t q n i n g   toMiq  b o ‘lmaganligi  bem o rn in g   barcha  psixik 

funksiyalarining  s h a k lla n is h ig a   va  birinchi  navbatda  shaxsning  kam ol 

topishiga t a ’sir qiladi.  K o m m u n ik atsiy a vositasi sifatida nutqning buzilishi 

b e m o rla m in g  ja m o a d a g i  h o la tin i  qiyinlashtiradi.  K o ‘pincha j a m o a   bilan 

ularning  muloqoti  bir  t o m o n l a m a   bo‘ladi,  aloqa  natijasi  esa  bem orlarga 

k a tta   zarba  beradi.  B o l a l a r d a   uyalish,  t a ’sirlanuvchanlik,  o d a m la rg a  

aralashmaslik  rivojlanadi.

---

N u t q   n u q s o n in i  b a rta ra f  etish  b o ‘y i c h a   m a q s a d g a   q a r a tilg a n   ish 

xarakterning  ijobiy  sifatlarini  q aro r  t o p is h ig a   im k o n   yaratad i,  oliy  r u h iy  

fu n k siy a la r  rivojlanishini  s ti m u l l a s h t i r a d i .  A d a b i y o t l a r d a   k e l t i r i l g a n  

k a ta m is tik   m a ’l u m o t l a r   va  k u z a t i s h l a r n i n g   k o ‘r s a tis h ic h a ,  r i n o l a l i k  

bolalarni  k o ‘pchilik qismi  nuqsonini  y u q o ri  d ara ja d a  kom pensatsiya qilish 

va  funksiyalam i  reabilitatsiya  qilishga  q o d i r   b o ‘Iadilar.

X u l o s a   q i l i b   s h u n i   a y tis h   k e r a k k i ,   t u g ‘ m a   y o r i q l i k l a r   b o l a  

o rg a n iz m in in g   shakllanishi  va  ruhiy  j a r a y o n l a r n i n g   rivojlanishiga  t a ’sir 

qiladi va bu t a ’sir salbiy xarakterda  b o ‘ladi.  B c m o r la r  n u q so n n i  ( b a rta ra f) 

k o m p e n s a t s i y a   q ilis h n in g   o ‘ziga  x o s   y o ' l l a r i n i   iz la y d ila r ,  n a t i j a d a  

a r t i k u l a t s i o n   a p p a r a t   m u s k u l l a r i n i n g   n o t o * g ‘ri  o ‘z a r o   b o g ‘l i q l i g i  

s h a k lla n a d i.  Bu  n arsa  birlam chi  n u q s o n   n u t q n i   f o n e tik   t o m o n d a n  

jihozlanishining buzilishi sababi hiso b lan ib ,  n u q s o n  strukturasida y eta k c h i 

buzilish  sifatida  jo y   egallaydi.  Bu  b u z ilis h   o ‘z in in g   ketid an   n u t q d a   va 

b e m o m in g  ruhiy statusida qator ik kilam chi  buzilishlam i  keltirib ch iq a ra d i.

O c h iq   r in o la liy a d a   olib  b o rila d ig a n   lo g o p e d ik   is h la rn in g   a s o s iy

ta m o y ilia r i

O c h iq   rin o !a liy a d a   olib  b o r ila d ig a n   l o g o p e d ik   is h la r n in g   a s o s i y  

tamoyillarini A .G .  Ippalitova  nuqson va  uni  keltirib chiqaruvchi sabablarga 

k o 'ra   quyidagicha  belgilaydi:

1.  M e to d i k a n i n g   asosini  d i a f r a g m a li  o g ‘iz d a n   n afas  c h i q a r i s h n i  

ta 'm in lo v c h i,  fiziologik nafas olishdan  fo y d a la n ish   tam oyili tashkil  e ta d i.

2.  S h u   k o ‘rinishdagi  nutqiy nafas  o lis h n i  rivojlantirish  ishlari,  n u tq iy  

to vushlar  artikulem alarini  shakllantirish  b ilan   bir  vaqtda  olib  b o rila d i. 

Nafas olish va artikulemalami shakllantirish  ishlarini parallel  olib borilishi, 

d a stla b k i  m a s h g ‘u lo tla rd a y o q   n u t q i y   t o v u s h n i n g   t o ‘g ‘ri  t a l a f f u z i n i  

t a ’minlaydi.

3.  R inolaliyada  tovushlar  talaffuzining  to tal  buzilishlari  k u z a tila d i. 

Shuning u c h u n  logopedik ishlarjarayonida b a r c h a  n u tq  tovushlarini t o kg ‘ri 

talaffuzini  qayta  shakllantirish  kerak.

D e m a k ,  rinolalik  bolalar  bilan  o lib   b o rila d ig a n   logopedik  ish larn i 

boshlashda,  b o la  talaffuz  eta  oiadigan  b a r c h a   to v u sh lard an   voz  k e c h is h  

k e ra k   va  is h n i  q a y t a d a n   b o s h la s h   k e r a k .   Bu  y o ‘l  u r i n i s h l a r n i n g  

sam aradorligini  oshirishni  t a ’minlaydi;

4.  R i n o l a l i y a d a   t o v u s h l a r   u s t i d a   i s h l a s h n i n g   k e t m a - k e t l i g i  

tovushlarning  artikulatsion  bazasining  tayyorligiga  qarab  belgilanadi.

Barcha  n u tq   tovushlari  bir-birlari  b ila n   o ‘z a ro   bogMiqdir.  M a ’l u m  

bir  g u ru h   to v u sh la rin in g   mavjudligi,  ik k in c h i  b ir   g u ru h   to v u s h l a r i n i  

shakllantirish u c h u n  yetakchi asos b o ‘ladi.  M a ’lu m  bir ajratilgan to v u s h n i 

n u tq q a   q o ‘yishda,  turli  xil  tayanch  to v u s h l a r d a n   foydalaniladi.

5.  N u t q   tovushlarini  artikulatsion  g im n a s tik a   y o rd a m id a   o ‘tk a z ila d i. 

Bu  gim nastika  b o la  nutqiy  nafas  o lish in i  rivojlantirish  bilan  m u t a n o s i b

---

bo'Iishi  kerak. A rtikulatsion  praksisni  rivojlantiruvchi  m ashqlar tizim ining 

asosini  nutqiy a p p a ra tn in g   m u s h a k la r g u r u h in in g   fiziologik bog'liqligidan 

foydalanish  tashkil  q i lm o g 'i  lozim .

U  yoki  bu  artikulatsiya  u c h u n   asosiy  h iso b lan m ag an   artikulatsion 

m a s h q la r d a n   voz  kechish  kerak.

M a 'l u m   bir  tovushni  talafTuzi  uchun  kerakli  b o 'lg a n   harakatlargina 

m a s h q  qilinadi.  B un d a  b o la   harakatlarni  erkin va  to liq m asd an   bajarishiga 

a h a m i y a t   berish  kerak.

V o rd a m c h i  a rtik u latsio n   m ash q lard an   faqat  q a t ’iy  difFerensiallangan 

reja  asosida  va  za ru r  h o lla r d a g in a   foydalanish  kerak.  U larning  barchasi 

tib b iy   flziologik  bo'Iishi  va  b o l a   ulam i  qiy n alm asd an   bajara  olishi  kerak.

D e m a k ,  artikulatsion  a p p a r a t   gimnastikasini  o 'tk a z ish d a   m a ’lum   bir 

to v u s h n i  nutqqa  q o 'y is h   u c h u n   kerakli  bo'lgan  harakatlarnigina  mashq 

qilish  kerak.

6

.  T o v u s h n i   h o sil  q i l i s h d a   b o l a n i n g   b i r l a m c h i   d i q q a t i   u n i n g  

arrikulatsiyasiga qaratiladi.  E sh itu v  nazorati orqali  bola diqqatini  tovushga 

q a y d   qilmaslik  kerak.  C h u n k i   u ning eski  odatiy artikulatsiyasi  yangi  hosil 

b o 'l g a n   t o ’g'ri  talaffuzni  m u s ta h k a m la s h   u c h u n   salbiv  ta ’sir qiladi.  Bola 

qaysi  tovusli  talafTuzi  u s tid a   ishlayotganini  o ld in d a n   bilmasligi  kerak.

7.  T o 'g 'ri  nutqiy  m a la k a la r n i  logoped  va  q ism a n   logoped  nazorati 

o s tid a   o t a -o n a la r  t o m o n i d a n   m u s tah k am lan ib   boradi.

D a s t l a b k i   1 0 - 1 5   m a s h g ' u l o t l a r d a   t o ' g ' r i   n u t q i y   m a l a k a l a r n i  

shakllantirish  faqai  logoped  nazorati ostida b o l a d i .  va'ni bolaga  uy vazifasi 

b erilm aydi.

Bola  artikulatsiyalarni  t o 'l i q   egallagach,  tovushlarning  yozm a  belgisi 

h a r f  b ilan  tanishtiriladi.  M a sh g 'u lo tla rd a   logoped  bilan  ishlagan  nutqiy 

m ateriallarni  m ustaqil  o t a - o n a l a r   nazorati  ostida  bajarish  m um kin.

M a 'l u m   bir  ajratilgan  to v u sh   nutqqa  qo'y ilgach,  u  logoped  nazorati 

o s tid a   so 'z   va  ju m la la rd a   m u stah k am lan ad i.  M ash g 'u lo tlarn in g   nutqli 

hajm i asta-sekin  kengayib b o ra d i va bola  uchun yangi  sharoitdagi dialoglar 

s h a k lid a   yakunlovchi  n u tq iy   m alakalar  bilan  m ustahkam lanadi.

M a sh g 'u lo tla r olib  b o rila d ig a n   ish  asosini  to 'g 'ri  nutqiy  nafas olishni 

shnkllantiruvchi  va  shu  b ila n   birgalikda  t o ’g'ri  a rtik u lem alar  ko'rinishini 

ta 'm in lo v c h i  ishlar  tashkil  etadi.

R in o la liy a n i  b a r t a r a f   c t i s h d a   o p e r a ts iv a g a c h a   b o 'lg a n   lo g o p e d ik   ish

tizim i

O chiq  rinolalivada y a q in  vaqtlargacha operatsiya davrigacha bo'ladigan 

lo g o p e d ik   ta 'sir  deyarli  q o 'l l a n m a s ,  u n d a n   foydalanish  haqida  esa  ju d a 

ehtiy o tk o rlik   bilan  m u l o h a z a   yuritilar  edi.

O p eratsiy a  davrida  a n a t o m i k   nu q so n   q ism a n   yoki  to 'liq   b a rta ra f 

q i l i n a d i ,   a m m o   n u t q   u c h u n   kerakli  s a m a r a   a k sariy at  h o lla rd a   yuz 

berm aydi.  U ranoplastika operatsiyasining nisbatan  kech o'tkazilishi,  uning

---

nutq  taraqqiyotiga  t a ’sirining  yetarli  d a r a ja d a   b o 'lm aslig i,  operal& iyadan 

so 'n g   b o ‘ladigan  logopedik  t a ’sir  m u d d a t i n i n g   c h o ‘zilishi  va  y a n a   b*r 

q ator sabablar operatsiyadan keyin boMadigan logopedik t a ’sir m u d d a tla rin i 

qayta k o ‘rib chiqish zaruriyatini yuzaga keltirdi h a m d a  logopedik  ish la rm n g  

operatsiyagacha  b o 'lg a n   davrda  a m a lg a   o sh irilad ig an   q u la y ,  s a m a r a l i  

usullami  izlashga  d a ’vat  qildi.  R inolaliyadagi  n u tq   n u q so n in i  n a f a q a t  

tanglay  yoriqligini  mavjudligi  bilan,  o g ‘iz  b o ‘sh!ig‘ida  tiln in g   n o t o ‘g ‘ ri 

rinolaliya  h o la ti  va  b u t u n   a rtik u la ts io n   a p p a r a t   m u sk u llari  h a r a k a t i  

m unosabati  buzilishi  bilan  izohlanishidan  kelib  ch iq ad ig an   b o 'ls a k ,  s h u  

narsani  tax m in   qiiish  m um kinki,  keyingi  ikki  n u q so n   (o g ‘iz  b o ‘s h lig ‘ida 

tilning n o to ‘g ‘ri holati va artikulatsion a p p a ra t  muskullari orasidagi  o ' z a r o  

m u n o s a b a t n i n g   b u zilish i)  k o m p e n s a t s i y a s i   o p e r a t s i y a g a c h a   a m a l g a  

oshirilishi  m u m k in .  Bu  esa,  o 'z   n a v b a tid a ,  n u tq n in g  yaxshilanishi  u c h u n  

zam in yaratadi.  S h u n d ay  qilib,  operatsiyagacha b o l g a n  davrda h a m  t o ‘g ‘ri 

nutqning  shakllanishiga  asos  yaratish  m u m k i n .  O p eratsiy ag ach a  b o ‘lg an  

davrda  logopedik  t a ’sir  tadbirlari  psixologik  o ‘ziga  xoslikka  ega  b o l g a n  

b e m o r l a r d a   a n a t o m i k   n u q so n   m a v j u d   b o ' l g a n   s h a r o i t l a r d a   a m a l g a  

oshiriladi.  S h u n in g   u c h u n   ham  lo g o p e d ik   ishlarda  t o ‘g ‘rinolaliya  t o ' g ' r i  

nutqni shakllantirish va shaxs rivojlanishining korreksiyasi inobatga olinadi.

Rinolalikda  to 'g 'ri  nutqni shakllantirish  

ogMzdan  nafas  olishni  tarbiyalash  b ilan   b ir   vaq td a  n u tq   to v u s h la r in in g  

toMaqonli  artikulatsiyasini  yaratish  j a r a y o n i d a   a m alg a  oshiriladi.

A.G.  Ippalitova  metodikasiga  k o lra  lo gopedik t a ’sir ko'rsatish ja r a y o n i 

ikki  davrga  boMinadi.

I.  T a y y o rlo v   d a v r i

U sh b u   davrdagi  m a s h g 'u lo tla rn in g   asosiy  m aqsadi  a rtik u la ts iy a n i 

o ‘z l a s h t i r i s h   b i l a n   p a r a lle l  r a v i s h d a   t o ‘g ‘ri  n u t q i y   n a f a s   o l i s h n i  

shakllantirishdan  iborat.  Ushbu  dav rn i  shartli  ravishda  ikki  b o s q ic h g a  

b o ‘lish  m u m k in :

a)  b u ru n   va  o g ‘izdan  nafas  olish  h a m d a   chiqarish  differen siy asid a 

nutqiy  nafas  olishni  shakllantirish;

bj  unli to v u sh lar artikulatsiyasi  (o v o zn i  q o 's h m a s d a n  tu rib ) va frikativ 

jarangsiz  u n d o s h   tovushlar  artikulatsiyasini  realizatsiya  q ilis h d a   u z o q  

muddatli  o g ‘izdan  nafas  olishni  shakllantirish.

1

-bosqichda  nutqiy  nafas  olishni  shakllantirish  ishlari  olib  borilad i.

Tayyorlov davrida  ushbu  ishlar  fa q atg in a  o g ’izdan  u z o q   nafas  o lis h n i 

shakllantirish  bilan  chegaralanadi.

Diafragma!  nafas olish t o ‘g ‘ri  n u t q n i n g  shakllanishi  u c h u n   m a h s u l d o r  

hisoblanadi.

1

-bosqich  -  t a ’lim ning dastlabki  d a v rid a  logoped kaftini  b o la b e lin in g  

o ‘ng  yonboshi  tepasiga  q o ‘ygan  h o ld a   fiziologik  nafas  o lish n in g   t u r in i 

aniqlab olishi lozim . Agar bolaning nafas olishi qovurg‘a d a n  p a s td a  b o ‘lsa,

---

logoped o ‘zining nafas olishini bolaning nafas olish  ritmíga moslashtiradi. 

B u n in g   u c h u n   b o l a n i n g   kaftin i  o 'z in in g   y o n b o s h ig a   q o 'y g a n   h o ld a  

o 'q itu v c h i  o ‘zin ing  kafti  b ila n   u ning nafas olishini  tekshiradi.  Bola  nafas 

o lay o tg an id a logoped qovu rg 'alarn in g  harakatini  his qilgan  holda va unga 

ta q lid   qilgan  h o ld a  q o v u r g 'a   ostidan  nafas  olishga  o 'ta d i.  O g ‘iz  yopiq 

tu rg a n   holda  to 'g 'ri  e rk in   nafas  olish  yo'lga  q o ‘yilishi  bilan  o g ‘ízdan  va 

b u r u n d a n   nafas  olish  differensiyasiga  o'tish  m u m k in .  0 ‘quvchiga  shu 

n a r s a   t u s h u n t i r i l i s h i   l o z i m k i ,   nafas  o lis h ,  c h i q a r i s h   va  u l a r n i n g  

qo 'shilishining  h a r   xil  turlari  mavjud:  og‘iz  yopiq  b o 'l g a n d a   nafas  olish 

va  chiqarish  b u ru n   orqali  am alg a  oshiriladi;  og‘iz  o c h iq   b o 'lg a n d a   esa 

nafas olish va ch iq a rish n in g  h a r  xil  ko‘rinishlari am alg a oshiriladi.  Bolaga 

s h u   narsalar tu s h u n tirilg a n d a n   keyin aniq nafas olish  m ashqlarini bajarish 

taklifqilinadi.  U la m i  bajarishdagi  izchillik bolaning daftaridagi  1-jadvalda 

qay d   qilinadi.

Nafas olish

Nafas  chiqarish

(rasmlar)

(rasmlar)

Burun

Burun

Og'iz

Burun

Burun

Og‘iz

Og'iz

Og'iz

U s h b u   m a s h g ' u l o t l a r d a n   k o ‘z l a n g a n   m a q s a d   n a f a s   o l i s h   va 

c h iq arish n in g   h a r xil  tu rla rin i  o ‘rganish jarayonida diafragmal  nafas olish 

va  m u n t a z a m   erkin  nafas  olishni  m u stahkam lashdan  iborat.  Bundan 

ta sh q a ri,  ushbu  m a sh q la r  n u tq iy   nafas  olish  ritm ining  asoslarini  yuzaga 

keltiradi.  N afas  olishda  n u t q   pauzasi  shaklan  s p o n ta l  tarzd a  am alga 

oshiriladi, chunki bola nafas chiqarishni amalga oshirishga e ’tibor qaratadi. 

Bu  o 'r i n d a   nafas  o lish d a n   nafas  chiqarishga  o 'tila y o tg a n d a   b u ru n   yoki 

o g 'iz n in g   ishtirok  etishi  n a z a r d a   tutiladí.

B u n d ay   m ash q lar  d a v rid a   bolani  og'iz  va  h a lq u m   bo'shlig'i  shilliq 

p a rd a la rid an   o ‘tuvchi  h a v o   o q im in i  his  qilishga  o ‘rgatib  boriladi.

O g ‘iz orqali nafas chiqarilayotgandagi havo oqimi shu vaqtda og‘izning 

oldiga,  kaftga  yoki  q o g 'o z g a   q o 4yilgan  paxtaning  harakati  bilan  nazorat 

qilinadi.

Bu  o ‘r in d a   biz  n a f a s   o lis h n i  rivojlantirish  b o ‘y ic h a   u  yoki  bu 

k o 'rin is h d a g i,  logopediya  am aliyotida  tez-tez  q o l l a n i l a d i g a n   maxsus 

m a s h q la rn i  bajarishni  (p a x ta n i  puflash,  rezina  o 'y in c h o q la r n i  puflab 

shishirish)  shart  e m a s   d e b   hisoblaymiz,  chunki  b u n d a y   nafas  olishning 

b a r c h a   turlari  n u tq q a   a l o q a d o r   emas.

Bolaning e ’tibori d o im iy  ravishda nutqiy nafas olishni va nafas olishda 

artikulatsiya  organlari  h o la tín i  t o ‘g ‘rilashga  qaratiladi.  O g 'iz d a n   nafas 

o lish n i  t o ‘g ‘ri  tashkillashtirish  uchun  og‘iz  b o 'sh lig 'id a  tilning  holatini

---

o ‘zgartirish  m aq sad g a  muvofiqdir.  N a f a s   olish  va  c h iq arish n in g   t u r la r i 

o ‘r g a n i l a y o t g a n d a   b o la n in g   e ’t ib o r i  a r tik u l a t s i y a   o rg a n la ri  h o l a t i g a  

qaratiladi,  y a ’ni  o g ‘izdan  nafas  c h i q a r is h d a   tilning  orqa  qismi  p a s t d a  

ushlab  turilishi  kerak,  o g ‘iz  esa  e s n a s h d a g i  singari  ochiladi.  Bu  o ' r i n d a  

tilning  ildizi  q o ‘yib  yuborilishi  lozim .  A g a r  til  u c hining  pastga  t o m o n  

harakati tilning ildizini  yetarli darajada  pa sa y tirm a sa , vaqtinchalik tiln in g  

tishlar orasid an   chiqarishga  yo‘l  q o ‘yiladi  yoki  tilning  ildizi  sh p atel  b ila n  

bosiladi  (bu  h o lat  nisbatan  kam  q o l l a n a d i ) .

O g 'iz d a n   t o ‘g'ri  nafas  chiqarish  tiln in g   ildizi  ( o ‘zagi)  tu s h ir ilg a n d a   u 

yoki bu  tovush talaíTuzida,  keyinchalik esa b u t u n  n u tq d a  burun o tte n k a s in i 

ba rta ra f qiladi.

2 -b o sq ic h .  O ra lp ra k s is n i  r iv o jla n tiris h .  D iafragm al  n afas  o l i s h n i  

rivojlantirish  b o ‘yicha  qilinadigan  ish lar  b ilan   parallel  ravishda  u n li  va 

un d o sh   tovushlar  artikulemasiga  o id   artik u la tsio n   ap p arat  g im n a s tik a s i 

o ‘tkaziladi.

N u tq n in g   aniqligi  k o ‘p jih atd an   u n li  tov u sh larn in g   t o ‘g kri  ta la ffu z ig a  

bog'liq.  S h uning uchun  unli to vushlam i talaffuz qilish vaqtida a rtik u latsio n  

org an lar  holati  diqqat  bilan  kuzatib  b o rila d i.  Bu  o ‘rinda  h a m   a s o s iy  

e 'tib o r   til  u c h in in g   holatiga  qaratiladi.  U n i   dastlabki  dav rlard a  b a r c h a  

unli  tovushlar  artikulem asini  ta y y o rla sh d a   p a std a   ushlab  tu rish   lo z i m .  

Bu  usul  o g ‘iz  b o ‘shlig‘ining  hajm ini  k attalashtirishga  y o r d a m   b c r a d i ,  

h a m d a   h a v o   q a t l a m i n i n g   o g ‘iz  b o ‘s h l i g ’ i  o r q a l i   o ‘t i s h i   u c h u n  

im koniyatlarni  t a ’minlaydi.  Muskullar,  p a y la r o'rtasidagi o ‘z a ro  b o g 'liq lik  

sababli  unlilar  artikulatsiyasida  la b la r  h o la tin in g   o ‘zgarishi  ta b iiy   y o l  

bilan  h a r   bir  a lo h id a   tovush  u c h u n   tilni  t o ‘g ‘ri  h o latg a  o lib   k e l a d i . 

G im n a s tik a   unli  tovushlar  artikulatsiyasini  o 'rg a n is h d a n   b o s h la n a d i.  Bu 

artikulatsiya  xarakteridagi  m ashqlar  l-ja d v a lg a   kiritiladi.

T a y y o r g a r l i k   b o s q i c h i d n   a s o s i y   v a z i f a   o g ' i z d a n   n a f a s   o l i s h n i  

sh a k lla n tir is h d a n   ib o ra t.  S h u n in g   u c h u n   h a m   b a rc h a   a r t i k u l a t s i o n  

m a s h q l a r   o v o z n i  ja lb   q ilm a s d a n   a m a l g a   o sh irila d i.  B ola  h a li  o ' z i  

b a ja ra y o tg a n   m a s h q l a r   unli  t o v u s h l a r   a r tik u le m a la r i  h i s o b l a n i s h i n i  

bilmaydi.  Bu  vaq td a  logopedga  a r ti k u l e m a l a r   ukladini  a n iq la s h tiris h   va 

yaxshilash  imkoniyatini beradi.  Shakllanayotgan artikulatsiyalami  rin o la lik  

bola  sinestetik  tarzd a  eslab  qoladi.

Bu  h o la td a   artik u lem a  va  u n in g   ra sm i  o ‘rtasidagi  shartli  r e f l e t o r  

m unosabatlari  o ‘m atiladi  va  u  rasm ga  t a y a n g a n   holda  tovushni  s h i v i r l a b  

erkin  talaffuz  qila  boshlaydi.  L o g o p e d n in g   tu shuntirishi  b o la n i  t a l a f f u z  

organlarining a n iq  holati bilan,  havo q a tla m in in g  o g ‘iz orqali  yo‘naltirilishi 

bilan  shakllantirib  boriladi.

A rtik u le m a n in g   shakllanishida  m a s h q l a r n i   o rtiqcha  z o ‘r i q is h la r s iz  

bajarishga e ’tib o rq a ra tish  ham da yuz va  m im ik  muskullar sin k n e z iy a sin in g  

paydo  b o ‘Iishiga  y o ‘l  q o ‘ymaslik  lozim .

Artikulatsion gim nastika tamoyili  q o ‘s h im c h a   artikulatsion  m a s h q l a r

---

(b e v o sita   n u tq   to v u sh la ri,  artik u le m a n i  yuzaga  k e ltirm a y d ig a n )  d a n  

foydalanishga  im k o n   b erad i.  Masalan,  bo lad a  rinolaliya  va  dizartriya 

q o ‘shilganda  til  yuqoriga  k o ‘tarilganda  u  c h a p   tarafga  ketadi.  Bu  tilning 

o ‘ng tom onidagi  paylar c h a p  tarafdagiga  nisbatan kuchsizroq ekanligidan 

d arak  beradi.  Bu o 'r in d a  tiln in g  o ‘ng tarafidagi paylar kuchini  rivojlantirish 

va  m u stah k am lash g a  o id   tegishli  mashqlarni  bajarish  tavsiya  qilinadi. 

B uning  u c h u n   bolaga  tilni  tishlarning  c h a p   to m o n d a g i  pastki  va  yuqori 

qism ig a  tekkizish,  til  b ilan   c h a p   lunjni  siypalash  ta k lif  qilinadi.  Bu  esa 

tiln in g   o 'n g   tom onidagi  p ay larg a  ko‘proq  vazifa  yuklaydi.  Tilning  chap 

to m o n id a g i  paylar  zaifligida  k o ‘rsatilgan  barch a  m a s h q la r  tilning  chap 

to m o n ig a  ko‘proq vazifa yuklashni hisobga oigan holda bajariladi.  Qarama- 

qarshilikni  b a rta ra f  qiluvchi  m ashqlar  samarali  hisoblanadi.  M asalan, 

tiln in g   o ‘ng  to m o n i  n isb a ta n   z a if bo‘lganda  b o la d a n   tilni  chiqarish  va 

c h a p   tarafga  y o ‘naltirish  s o ‘raladi.  Bunga  logoped  tilning  o ‘ng  tarafi 

paylariga  k o ‘proq  vazifa  y uklash  uchun  shpatel  bilan  tilni  bosgan  holda 

qarshilik  k o ‘rsatadi.

Artikulatsiya  paytida  til,  lablar va  yuz  m uskullarini,  paylarning erkin 

harakatini  yaxshilash  u c h u n   bolaga  qayerda  va  qaysi  muskulni  nisbatan 

z o ‘riqtirish  haqida  s o 'z la b   b erish  maqsadga  muvoflq.  Bola  bu jarayonda 

ishtirok etayotgan  o r g a n la r harakalini  his qilishi,  S h u n in g d e k ,  bu  holatni 

kinestetik  tarzda  va  o y n a d a n   foydalangan  holda  eslab  qolishi  lozim.

Bu  holatni  bola  v a n a   h a m   aniqroq  his qilishi  u c h u n   bolaga  mexanik 

ta r z d a   y ordam   berish  m u m k i n .  Masalan,  tilni  ste rillangan  doka  salfetka 

bilan  ushlagan  holda  kerakli  til  ukladi  amalga  oshiriladi.

Artikulatsion  praksisni  shakllantirishda  artikulatsiya organlari  paylari 

o ’rtasidagi  o ‘zaro b o g ‘liqlikni  hisobga  olish  lozim  b o ‘ladi.  Buning  uchun 

quyidagi  usullardan  fo y d alan ish   tavsiya  qilinadi.  M asalan ,  m a ’lumki, 

k o ‘rinishdagi  artikulatsiya  ukladini  shakllantirish  u c h u n   tilni  og'izning 

c h u q u r r o q   t o m o n i g a   h a r a k a t l a n t i r i s h   k erak .  B u n i n g   u c h u n   o g 'iz  

b urchaklari  mexanik usul b ila n  oldinga  harakatlantiriladi. Aksincha,  o g ‘iz 

b urchaklari  chekkaga  h a ra k a t  qilinganda  til  oldinga  harakatlantiriladi.

K o ‘rsatilgan  usullarni  k o ’rish  nazorati  y o rd a m id a   amalga  oshirish 

lozim   (oyna  oldida  m a s h q   qilish  nazarda  tu tilm o q d a).

Bu  esa  o ‘z  navbatida  bo lag a  u  yoki  bu  paylar g u ru h in in g   harakatini 

va  s h u n g a   tegishli  p a y la r  z o ‘riqishini  va  ularni  o 'z a r o   differensiatsiya 

qilishni  his  qilishga  va  an g lash g a  yordani  beradi.

S h u n d a y   qilib,  l o g o p e d ik   ishlarning  tavsiya  qilinayotgan  tizimida 

artikulatsiya oisanlarining m axsus gimnastikasidan  foydalaniladi  (faqatgina 

n u tq   tovushlari  u c h u n   z a r u r   b o ‘ladigan  harakatlar  m a sh q   qilinadi);  shu 

b ilan   bir  vaqtda a rtik u latsio n   praksisni  rivojlantirishga  y o rd a m   beradigan 

q o 's h i m c h a   m ash q lar  h a m   k o ‘zda  tutiladi.

A rtikulatsion praksisni  rivojlantirish  nutqiy nafas olishni  rivojlantirish 

bilan  b ir   vaqtda  am alg a  oshiriladi.

---

T ayyorgarlik  bosqichida  tovushlar  talafTuzidagi  ishlarning  izchilligi.

U n li  to v u sh la r  artikulemalari  quyidagi  izchillikda  shakllanadi;  a ,   e ,

o ,  u ,  i,  y a ,   ye,  yo,  yu  tovushlari  y to v u s h i n i n g   tegishli  unli  to v u sh   ( a ,   e ,

o ,  u)  bilan  q o 's h ilish id an   hosil  b o ‘ladi. 

Y

 t o v u s h i  diftongning  b i r i n c h i  

q ism id a   h a m ,  ikkinchi  qismida  h a m   n a f a s   c h iq arish n in g   y o 'n a l i s h i n i  

kuzatib  borishga  y o rd a m   beradi.

Undosh  tovushlar.  Unli  tovushlar  a rtik u lem alari  bilan  t a n i s h g a n d a n  

keyin  jarangsiz  u n d o sh   tovushlar  a rtik u lem alari  asosida  og‘izdan  n a f a s  

c h i q a r i s h n i   r i v o j l a n t i r i s h   b o 'y i c h a   m a s h q l a r   b o s h l a n a d i .   U n l i l a r  

artikulemalari ustida ishlash ulami shivirlab talaffuz qilishda davom ettiriladi.

B u n d a y   i z c h i l l i k   o g ‘i z d a n   e r k i n   n a f a s   o l i s h   k o ‘ n i k m a s i n ¡  

m u s t a h k a m l a s h   va  ta la f f u z   o r g a n l a r i   f a o l l a s h g a n d a   t o v u s h l a r n i  

avtom atlashtirish  imkonini  beradi.

B o l a n i n g   b u t u n   d i q q a t - e ’t i b o r i   a r t i k u l e m a   va  o g ‘i z d a n   n a f a s  

c h iqarishning  y o ‘naltirilganligiga  q aratilad i.  Eshitilishiga  esa  d iq q a t  j a l b  

qilinmaydi.  B olada jarangsiz  undosh  t o v u s h l a m i n g   artikulatsiya  u k la d in i 

logoped artikulatsiyasiga ko‘rish taqlidi,  o g ‘zaki  tushuntirish asosida  hosil 

qilish  m u m k i n   (lablarning,  tilning  h oiati  va  o g 'iz n in g   ochilish  d a ra ja s i 

yozib  beriladi).  Bola  tovush jarangini  esh itm a slig i  lozim.

Ishning  tayyorgarlik  bosqichida ja r a n g s iz   frikativ  u n d o sh la r q u y id a g i 

izchillikda  shakllanadi: